- ..."Soiñu gabe gelditzen denin tristura maten nau", harek ber izaten.
- Ohitturak ze itten dun!
- Ohittua. Hala saten du.

- 'Ta geo gaiñekun hemen, ze denda 'ta ze taberna 'ta zin?
- Hemen ez do deus 'e. Hemen taberna bat; hementxe zon, bian. Honea hartzen dena hortan, kruzin, oaiñ botia do itxia. Hori ezautu nun, besteik ez zen hemen tabernik.

Oaiñ 'de ez da, bian do bat. Leno bi zin 'ta bat itxi 'un. Oaiñ bat: Alhambra. 'Ta geo Lartzabalen beste bat. 'Ta oaiñ Pandeira 'o beste barriyo berri bat in dute, hor dozte; barrak eta tiendak eta berriyak jarriyak.

- 'Ta zuek eosketak eta nola itten zenittuzten? Kalea iyotzen ziñazten 'o?
- Kalea, kalea. Kalea iyotzen giñan. Beno, honek taberna hontan, tienda ttiki bat... beno, gauz batzuk bazittun. Be... ordun joten... gauz batzuk, deus ez.

Biño beti iandetan, kompra iñ, aste guziko. Iandetan erekiya eoten zen.
- Ze joten ziñazten: Antonenea 'ta?
- Zeara joten nitzan ni, Juanitak zun ordun tienda, hil zen, oaiñ han ez dakit zer don 'e,

bankua 'o... tienda harta joten giñuzen. 'Ta handik ekartzen genun; dirua bagenun eta ez bagenun, maten ziun harrek. Handik gastatu nun. Gizona bizi zela hoik Altzibarren bizi zin, Torren, 'ta tienda zuten 'ta ordun 'e handik gastatzen genun 'ta geo 're hortikan.

- 'Ta oiñez ingo zenuten?
- Oiñez, oiñez.
- Nondik barrena joten ziñazten kalea?

- Kalea? Karreteran barrena. Karretera jeneralin, bai. Jeneralin.
- Motzena hortik da?
- Bai. Motzena hortikan. Hortik joten giñan.

- 'Ta gaiñekun hemen, hanako bota zittuztena hoik zer zin: itxiak 'o baserriyak?
- Itxiak, itxiak. Biña famili bizi zin bakoitxetan, beno, haitan. 'Ta oaiñ ez ga asko bizi, hemen bizi...

- Lengo Arragua nolakua zen? Gotuko za aski erki, torri ziñanin nola zen hau ez?
- Oaingo bezelatxua: itxe gutxiyo. Gaiñekun bera da, Arragua. Ni torri ezkio iñak dia denak, e... raskazieluk, itxe baju hoik 'ta oaiñ beste barriada hoi, goiko barriada. Hoi denak.

Hemen etxe zarra da Euzkialde eta gaiñekun... bestik autopista in zutenin botik, itxe zarrik ez zion hemen. Hoi denak berriyak dia.
- Autopista in zutenin zenbat bota zittuzten?

- Bota zittuzten... hemen bertan bota ttuzte hiru eta hor Ugaldetxoko birian 'e beste hiru 'o bota zittuzten...
- Izenak gotzen al za, itxi hoinak?

- Ez, oaiñ ez dakat... Guk beti Mariana, Iragorrina... 'ta hola, beti in ttugu. Hemen gaiñekun berriyik ez da deus izandu. Lengo estaziyua do topuna 'ta...
- 'Ta zu torri gioztik iña al da autopista?

- Ez, ze? Ni torri ezkio! Autopista iñikan hogeita bost urte hogeita lau 'ro hola dia, autopista hau iñikan, bai.
- 'Ta zea erra! Oso bertan do. Nik e'nun uste hain bertan zonik.

- 'Ta oaiñ gaiñea soiñuik ez dun aitzen, oaiñ panel bat jarri 'ute. Leno? Buf! Gau guziyan orrua bat. 'Ta oaiñ 'de nahikua itten da. Hor eun guziyan ez da gelditzen kamioiya 'ta kotxia. Oaiñ ya, ya jarriyak gaude. Gue Manolo hau barkaziyukin eondu da 'ta

seme gaztina torri da lo ittea 'ta: "Ama, hemengo orruakin ezin da loik iñ", "Itxi zak leiyua" leiyua erekiya baldin bada, bueno! Oaiñ 'e nahiko orrua da. Miño leno hoi panela ez zenin? Jesus! Ikaragarrizkua!

- Ehun guziyan: din-da...
- Din-da. Bozina 'ta... beno, kamioiyak behintzat goizin bostak aldin hasitzen dia. Jaiyin ez ya ibiltzen sat... kamioyik, miño goizin, astelen goizin bostak aldin hasitzen da, beno, una cola!

- Hoi, hoi, gaiñea kolak, hoi da.
- Kristonak (arrimatze 'ia).
- Zea erra hartuko zenuten e? Pena erra.

- Bai, bai. Hor beko andre batek hala saten du: "Ni, autopista soiñu gabe gelditzen denin tristura ematen nau", harrek ber izaten...
- Ohitturak ze itten dun!

- Nola izaten da Arroxa... hor... ordun zea... lendabizikukin zeaguo... ezjakiñaguo, miño geo ikasten jongo da eta erraxaguo itten al dia 'o ez du zeikusiyik?
- Ez, ez, ez. Denak difentik dia. Partu guziyak denak difentiak. Nik izandu nuna arraxena;

odola galdu nun hori, partoik erraxena. Bai. Eta zaillena hamargarrena izandu nun. Ez, ez. Denak difentik dia, parto guziyak.
- Denak difente. Ez du...?

- Ez, ez, ez. Ez du ezer esan nahi horrek. Netzako behintzat torri zin bezela hartu.
- Eta denak Okillin jaiuk dia?
- Ez, Mari Carmen hau 'ta Eustaqui Portuberrin izandu nittun ¿Sabes porqué? Que...

hara jotia bat ber nun geo kuidatzeko 'ta gue itxian ezin zutelako... no sé porqué... 'ta in niñuten horrea karri 'ta hor izandu nittun bi, gaiñeku denak han.
- 'Ta Portuberrin zeiñekin izan zenittun? Meikukin?

- Ez, ez. Berriz 'e beste amon bat; ne izeba bat, bizi zena han: Santanderren. Baserriya hortan bizi zena. Harrekin... hua 're asko ibiltzen zen partun, beak ez ziñen haurrik biño partun asko ibiltzen zen.

- Maixtra ibiltzen zena baita 're? Hua bea?
- Ez, ez.
- A, beste bat?

- Zarrena zen hoi. Bai.
- 'Ta noiz hasi zen ospitalin 'ta? Hoi ya beranduo, ez?
- Beno, ordun ez zen ospitalin. Izaten zen klinika Pilarreko bazen ordun, Pilar oaiñ

'de bada 'ta... Hemen bada auzuan Pilarrin jaiuk eta... Gaiñekun denak itxian izaten zin haurrak; praktikantia karri itxea 'o hola. Dena hola izaten zen. Miño urruti bizi zenak, beti holaxen: emakumikin.

- 'Ta geo oaiñ haurra eozer zea dunin meikuna 'ta eamaten da, miño len asko itxian sendatuko zen?
- Itxian, itxian. Itxian. Sendatzen ez dena hil, porke leno umia kantidadia hiltzen zen e!

Astero entierrua izaten da umina, oaiñ bi urtetik behiñ 'e ez da izaten, ezta hirutik 'e (...dik). Klaro, oain bezelako adelantuik ez zen 'ta hiltzen zen. Klaro, meikuk 'e inportantzi haundiyik ez ordun umintzat. Beak 'e ez zuten holako estudiyuik oaindik medikuk.

- 'Ta abitu 're... jesus! Meikua hara ailletzeko 'o haurrakin jeixteko, biria haitatik 'ta...
- Bo! Tz-tz... Haurrakin iñor gutxi jaitsi izango hunen... beti itxea meikua...

- ...guekin haziyak dia. Nik hoik denak jaiotzen ikusi ttiñet Okillin. Bertan bizi baig...
- A, ordun hoiken amonak launtzen zizun zui.
- Amonakin izandu nittun, bai. Horren aman amak. Atso gor bat zen miño ona,

partera 'ta... beno, denin hua ibiltzen genun.
- Han ingurun denin?
- Denin. Hua ibiltzen zen; Maria.

- 'Ta hoi nola izaten zen: zea... zu 'ta bea, bakarrikan?
- Bai, bai. 'O gizona 'o han baldin bazun... gizona, nik gizona, ne partun beti han izandu da, ne gizona. Pero... oain nik saten ñet Gurutzen bizi den alaba hoi in nunin

nik kriston odolak galdu nittun, porke hoi in nun: amona hori tifusakin eoki 'ta beste amona batekin, be koñata. 'Ta nik (haur ondokuk) beti zaillak izaten nittun eta horrek ez jakin 'ta utzi in zinen kendu gabe, 'ta geo odola hasten da. Nik e... geo hil itten 'men dila!

Ohiyan azpitik barrena dena odola jona... transfusión de sangre in gabe pizkortu niñenen ni. Odola pilla 'rra bota bai nik 'ta beste... pizkortzen gehixio pasa nun denbua biño... hemen no ni! Aquí estoy yo.

- 'Ta ze hartzen zenuten; salda 'ta?
- Salda: oillo salda. Hua zen alimentua. (Haurrako) miñak hartu zinin seittun oillua hilta jarri. Harren saldakin.

- 'Ta geo nola zen ba? Etxetik ezin zela ate 'ta?
- Berrogei eun ber zila, itxetik eliza sartu gabe. Teillatua... teilla buruan ate ber zela 'ta... holako askoik gabe batzutan sartu naz ni Artikutzan 're elizan jon 'ta.

- Lenoztik.
- Bai. Han eliza baizen 'ta, Artikutza, abisatu hango apaizai 'ta... Oiyartzun miño aldeuo hartzen nun Okillitik Artikutza. Eta hara... han sartu naz ni elizan: eliza sartzen.

Oiañ ez da elizan sartu 're... bueno, bataioko eunin itten ttizten noski oaiñ denak, hala uste 'ut. Hala uste 'ut itten ttuztela.
- Eta zu teillatua buruan 'ta gotzen al tza?

- Ni enaz gotzen, miño esan hala itten zuten. Nik ez dut ikusi, miño san hala itten zuten. Miño hoi iñork 'e ez dakit in bazun 'e. Len denbo bateko kontuk hola zin 'ta... e'takit... e'naz akortzen... nik ez dut ikusi iñor 'e. Miño hola saten zuten:

teilla buruan ibilli ber zela. Nire batzutan sartu nan auroo 'ta beste batzutan beanduo 'ta ahal nun bezela. Nik... haurra in 'ta bostgarren eunin behia jeixtea 're jon naz sotura, berrakin. Umintzat esnia ber 'ta itxian... nomattea jona gizona 'ta umik 'ta

hartu ontziya 'ta neone jeitsi. Behi bat izaten baigenun.
- Klaro eske... berrogei eunin, hainbeste seme-alaba eukita nola eongo za ohiyin 'ta?
- Jesus! Ni berrogei euneko amakiña lan inta nion ni! Jesus, Maria 'ta Josepe!

Jesus, Maria 'ta Josepe!
- 'Ta hoi nola izaten da Arroxa...?

- ...Urtiak dia.
- Alargundu zenbat urtekin in ziñan?
- Hogeita hemezortzikin...

- Gaztia ziñan.
- Bai. Hemeretzi gabe, alargundu nitzan.
- Ordun oso segidan euki zenittun seme-alabak.

- Denak. Hamabost urtiin hamaika seme-alaba izandu nittun. Bai. Denak batin jaio 'ta denak batin hazi. Hala saten zinen mutil zar batek: "Hoik oaiñ denak batin jaio miño geo denak batin haziko 'izkizu" 'ta "Hala izango da".

- Bai, hoi bai. Gutxinin...
- Nik saten dut e... nik bat 'ta bi miño aixao hazi ttut bost 'o sei porke batek bestiri launtzeko, errepetzeko... Bat zunin oiañ ikusten ñeu honekin ze zeak ibiltzen ttugun.

Bateko illoba hau 'ta... bea lanea jongo bada 'ta ez baa, honea karri ber izaten du. 'Ta hara: bakarra.
- 'Ta bestela berriz, bata bestin arrimun, beti...

- Beno, ni hemen no, hainbeste ume inda. Don Juliok torri 'ta eun batin jon yunen hara, torri berriya zen Don Julio, Okilliko amona gaizki 'ta, Don Julio torri zen urtian ne gizon difuntuk in ziyon egurra. Ordun ayuntamentuk egurra ematen zun, sua itteko eurra.

Eta izauera haundiya, 'ta amona miñez jarri zela 'ta han sango ziyoten: "Hor bizi da zea..." ne gizona "Zuri eurra in zattun horren andria" 'ta e... jon zen nena 'ta san zin... ni familiya esperun 'ta "No se preocupe usted, no...", "Ez zattut abisatuko",

"¿Con quién has tenido tú los hijos?", "Una abuela. Con una abuela he tenido yo, todos los hijos", "Efectivamente" hua harrittua, "Yo no he tenido ningún médico. Con esa abuela he tenido los hijos", amona harrekin.

- Gizonan amakin?
- Ez. Gizonan ama hil zen gazteik xamarrik.
- 'Ta zein zen ba?

- Han baserriyan amona: Okillin han baserriya bado han; hango amona.
- Klaro zuek zentralin bizi ziñazten, miño Okilli...

-Han baserriya.
- Han Okilli 'ta...

- 'Ta hola eoten da, bai. San niyon: "Attan iual-iuala za" 'ta. Ha nolako ixtoiak ate din.
- Bai, hara. 'Ta geo ze pasa zizun? Harrekin, neska harrekin ikusi zenunin ya?
- Nada. Pena 'man zin pero hola da mundua 'ta. Gue attak beti san...

"Ez al yon kaso in berrik" 'ta "Nik? Beria da zea... kaso itteko".
- Gorra ziñan e.
- Bai, miño nik hemezortzi urte; importa zionen nei! Jesus!

- Klaro, hemezortzi urtetan, beste gauzak buruan.
- Beste gauzak buruan 'ta beste... miño ez dakit ba... Matrimoniyoko 'ta hola... berez e' nitzan ezkonduko miño... berriz 'e ne gizonakin ezkondu nitzanin hogeita hiru urte 'ta ya...

oaiñ ez dia (txorakiyak) hasi berko 'ta geo ordun empleatutako batekin ezkontzia gauz haundiya zen 'ta ya empleatua zon ne gizona, 'ta hola... Gue kontuk hola dia. 'Ta hoi denak pasa...

- ..."Ezta pentsatu 're!".
- Klaro geo zuk haik denak... miño hasieran gordeko zenittun bialtzen zizunak 'o? Ze in ziñazten geldittu 'o bea hasi zen eskribitzen?

- Bea, bea... ez. Geo, jakiña, ez zionen (...) 'ta ni Ergoinen eondu nitzan sardua saltzen, Bialden, sei hilatin 'o... neskatxa gaztia, gerra aurrin, bai, gerra bastante aurrin. Eta han nola karta bat eskribittu zin, klaro, nik itten tzizkanen jugada bakoitxa:

birea atetzeko 'ta batez jon 'ta... beno... gaztia! Ez zun meezi! Miño geo... geo pena izugarriya. Beitu: ze saten zian, karta bat in zin 'ta nik kontestaziyua go txarrin benik in niyon: pena bakarra nula aurria hartu zila, neonek itteko pentsamentua nula 'ta hoixe bakarra nula pena.

Se termino. 'Ta geo hankin atera zitzaidan zea bat, 'ta ne attak saten nau: "San Juan itturrira jongo gattun hi. Holako denbotan Lesakan peiyak ttun 'ta geo peira torko gattun". Ze bidajetan jon giñan oiñez e? Portuberritik atera, gotti, Aranatzen barrena... dena oiñez e!

'Ta jon giñan, han garbittu genittun hankak eta geo san zin: "Lesaka jongo gattun bazkaltzea". 'Ta bazkaltzea jon giñan, taberna batin sartu giñan 'ta... gue atta zen gizon bat, gaztia maten zuna beti eta tratanti denak izautzen zittinen 'ta sartu giñan taberna hortan,

oaindik 'e gouan dakat ze jan genun: gue attak angula, saten zun zizaya zela 'ta behiñ 'e ez ziñen jaten angula, 'ta nik angula 'ta harek amurriya jan genula. 'Ta hola gozela torri zin tratante batzuk 'ta "Oi, gaur emakumikin, gaur arrebakin" 'ta sanez

"Gaur arrebakin zailtza", "Gaur arrebakin? Gaur... hau alaba, alaba" 'ta haik harrittuta, gaztia ematen baizun gue giz... eta hala gozela lau mutil sartzen dia tabernan eta hoitik ne aixkidea izandu hoi. 'Ta gue attak bazakiyen eta: "Ez al yozu kaso in ber?" 'ta

"Horrena da kaso itteko zea... txanda" 'ta atera zin ayo esanta 'ta geo... sentimentuk beti izaten dia... ate giñuzenen handikan 'ta feiya ikusi ber genula 'ta besteta 'ta (...) haikin 'ta peiya ikusten... 'ta hor ikusten dut neska batekin goiti betti heldu dela,

bera 're... zea... kortatu zen 'ta ne baitan "Ba...". Geo harekin ezkondu zen: Irene, neska rubia bat... 'Ta oain san zin: "Oain dela bi urte hil zen ne ama", san zin, "Bai nik asko izautzen nun Irene". 'Ta beitu, saten zin:

"Mundua... zeiñek esan ber zin nei?" apaizak esan zun. Hara nola den mundua, e? 'Ta geo asko tortzen 'men zen hoi kompra ittea... asko ikuste 'ute... zea... do, aspalditan Amarako... hor bazion frailin zea bat... eliz bat... han hamabost urte 'men damazki Amaraku hortan bai.

Leno maiso eondu 'men zen 'ta gaixo... zerbatte emana do. Eskua... "Ez al nazu ikusten eskua hau nola 'uten" 'ta san zin 'ta.
- 'Ta ze eoten da ospitalin apaiz...

- Apaiz bezela...
- Bai, bixitan 'ta joten dia...

- Bai, bai. Enfermuri komuniyua ematen goizero 'ta hola eoten da, bai. San niyon: "Attan iual-iuala za" 'ta... Ha nolako ixtoiak...

- ...'Ta ne baitan: "Bai...". Ixtoiak izaten dia... Ixtoiak (larraka), bitu ni: oaiñ hau gaizki eondu denin, apaiza joten da komuniyukin, han do ospitalian, apaiza hoi 'ta, gue beste alaba honen zean 'ta apaiza jon zela komuniyukin 'ta berak presentatu zula apaizak:

"Ni Lesakakua naz 'ta", "Bai? Gue amak jende asko ezautzen du Lesakan" 'ta "Zein tokitakua zea ba?" 'ta san ziyon apaiza horrek, 'ta etxea torri 'ta san zin: "Gue Mari Karmenena joten den apaiza Lesakakua da ama", "Bai? Galdetu al yon nongua den?"

'ta "Bai. Hola etxekua" 'ta "Bo! Be attak hamaika karta eskriittu zin nei!", "Bai?" 'ta "Bai". Eta hurrengo jon zenin, berriz ne alaba horrek esan ziyon: "Amak asko izautzen zun zue atta", san ziyon hola 'ta zea, "Nola?" 'ta "Hola ta hola san zun",

"Gustatuko like izautzia" 'ta "Bueno, hua torko da eunan batin". Ui, ze poza hartu zun zu! Saten zin: "Ez al 'zu karta bat benik harrenik?" eta "Nola!? Ni geoztik ezkondu 'ta haik denak aztu zin zea apaiza".

- Ai ama! 'Ta harek eskribitzen zizun zui?
- Horren attak.
- 'Ta nola izautu zenun ba zuk?

- Hura Lesa... Gu San Antona asko joten giñan piestetan 'ta hor izautu nun nik. 'Ta gue attak Lesakako jendia dena izautzen ziñen eta horren, beno, honen attona, len san dutena honen attona 're izaun haundiya zun gue attak 'ta hortik horra izautzen genun.

Eta beran osaba hori zen kontratixta bat eta harrekin itten zun lana, 'ta Añorgan 'o hor itten ziñen, Lasarte. Geo jakiña, geo Oiyartzunea alde in zun 'ta tortzen zen asko gue itxea 'ta... mutil jatorra. Miño resulta nik hemezortzi urte 'ta harrek hogeita bost zittun,

eta bakizu urrutitik torri ber; oain bezela ez zen kotxeik... deus ez zen, eta harrek 'e nahi zun aldeo neskame 'o... oso mutil jatorra zen. San niyon: "Zue atta zen: un señor-señor. Ez hilla delako 'ta ez zu hemen zalako.

Egiya..." eta "Ama..." oaintxe ez dakit zenbat denbo "...hil da" 'ta geo aittu nun, geo ez dakit zenbat denboa: "Bai Tomas zun zea... Tomasek seme bat apaiz estudiatzen daka" 'ta "Bai?" 'ta "Bai". 'Ta geo han hara! Mundua ze ttikiya den!

Eta oaiñ 'de beti eskumiñak bialtzen nau, torko dela eunan batin, eta saten zun: "Ne arrebak..." han zola deittu ziyon arrebak eta "Ba al dakizu zeñekin non hizketan?" sango ziyon "Ne attan andregaia izandukin!" 'ta hura...

harrek 'e "Sanki yozu karta bat 'o zerbaitt badun" 'ta ezetz ez dula, nik san niyon: "Ezta pentsatu 're!".

- Klaro zuk haik denak... miño hasieran gordeko zenittun bialtzen zizunak 'o? Ze in ziñazten geldittu...?

- 'Ta len izaten al zen, Arroxa, zea... e... igual zuk mutil batekin ate nahi 'o... bueno, oain ate saten da miño... nobiyo bat in nahi, 'ta zea, gurasuk beste bat nahi...

- Bai, jesus! Leno bestek intako ezkontza ikaarri izaten zen, ikaarri, jesus! Zenbat! 'O hor baserri on bateko mutilla izaki 'ta bestik 'ta... gurasuk in ezkontza. Holakuak? Kantidadia! Nobiazko miño geyo, bestek intako ezkontzak, izaten zen leno.

- Gorra izango ze hoi e?
- Bai, miño... geo, gaur bezela, nik saten... dibortziyua... klaro, denbatin 'e gaur bezela izan bazen: emakumik irabazten 'ta... izango zen dibortziyua.

Miño ordun zapetekua man bazizun 'ta, iñoa ezin ziñan jon 'ta ahí tienes que aguantar porke gurasun itxea joteko 're han ezerre ez zon, anai baten etxea joteko 're... eta ahí tenias que aguantar. 'Ta gaur zengatik da diburtziyua?

Emakumik irabaziya dulako eta esaten du: "Hor kompon! Ni neriakin biziko nak". Bai, hola da. Hola da.
- Kanbiyu hoi izandu da.

- Kanbiyu hori. Hoi izugirriya. Hori hola da.
- Lehen tokatzen zena.
- Tokatzen zena, bai. Nik 'e, Erremintatxoko... bueno zuk e'ttuzu ezautuko zea haik,

aspaldi hillak dia. Atsua yunen, zea, pizpurriña hutsa. Hiru anai... lau anai zin noski eta nei asko seitzen batek eta, gu famili haundiya izandu ga beti, eta "miño horrekin ezkontzen baa umia besteik etzula izango 'ta" gue attak hoi aittu, ez zun nahi:

"Eyanela mutill horrekin ibili, atso txarra hoi... bazterrin pasa 'ta 're ez din ayoik esaten". Saten zun. 'Ta ne baitan: "Bai...". Istoiak zaten dia 'ta!