- Dena, dena tristia. Anaiya 're frentian hil zen. Telegrama ailletu zen 'ta nik hartu ber izandu nun, 'o nei tokatu zin hura hartzia 're. Txar guziya netzat!
- 'Ta anaiya ze in zuten Maitxo, zea, e... Reketik emanezi...

- Reketiak hartu Irun... Zeatik Pamplonatik etorri zianak eaman. Gorriyak ziala 'ta. Beste gizon horrek san zula 'ta. Gue attai ez zitzaiyon gustatzen politikan sartzeik eta.
- Biño han...

- Gaztiak akaso Batzokiko zea izango zuten, biño... Behintzat, politikan asko sartu ez.
- Biño garai hartan igualtxo zun. Iozeiñ eamaten zuten, ez?
- A bai! Bai. Asko afusilatu zuten. Gui, Donostira jun giñan lengusua 'ta biyek relojei batea

'ta nonguk zazte 'ta Oiyartzunguak eta. Hola hasi zen: "bai, Oiyartzun hortan 'e..." ez dakit zer 'ta bakit zer 'ta... Geo san zigun: " ba al dakizute zembat dian afusilatuak? Oiyartzunguak?" 'Ta san zigun: " cuarenta y nueve 'ro" ez dakit zer. San zigun nola zen.

Kantidadia 'ro san ziguten, ez naz akortzen. Gue auzuan bertan 'e bazian afusilatuk. Asko zen afusilatua. 'Ta kampotik kamionetan karri, han kampun harra... Hartzen zittuztenak 'ta bestetan ez itteatik beko plazan paretan kontra jarri 'ta han hiltzen zittuzten.

'Ta geo hasi zian kamposantura eamaten 'ta han afusilatzen. 'Ta Oiyartzungo mutillak 'e bazian afusilatuak han. Nik dena holako... Txarra.
- Holako rekuerduk...

- Akortzen nazena.
- Jo! Erra da.

- 'Ta guk ordun ze urte genittun? Pues hogei 'ro.
- Hogei 'ro.

- E?
- Gerra 're tokatuko zizun zui?

- Gerra 're tokatu zian. Handik itxetik ateta ibiltzen giñan. Kañonazua besteik ez genulako.
- Non bizi ziñazten zuek?
- Putxutxerrekan.

- Uf...!
- Hara, jesus! Eun batin gue anaiyak kontatu zittun kañonazuak, azkeneko eunetan. Zeatu 'ta ehun... Ehunda... Hirurogei 'ro ez dakit ze zeatu zittun inguru hartan. Geo alde in baizuten.

'Ta nombatte azkenaldiyan... Miño bestela 're bai. Kañonazuak sartu han inguruan, zean, Exkerreneko baratzia zen, 'o zelaiya 'ro zea. Erramolatxak zekazkiten eta handik aldatuk zian erramolatxak leiyotik kampoa, barrena. 'Ta hola gerra demboan.

Anaiya 're han hil zitzaigun, hogeita lau urtekin. Dena hola.
- Eta zea, e... Kañonazuk zin bitartin zuek Patxutxerrekan eon ziñazten, e? Ez zizuten biali?
- Noiz? Gerra zenian?

- Bai.
- Ez. Noa jongo giñan? Atetzen giñan ahal genun tokira, biño geo bertan ioten giñan.
- Bai, e? Ez ziñazten inguruko baserrita 'ta jon zuek?

- Bai, jon 'zandu giñan. Errota 'ta hola. Biño geo, besteik ez genun 'ta itxian.
- 'Ta anaiya... Ze... Gerra jon zen 'o ....

- Gerrea jon zen. Biño hura lembizi in zuten, gizaseme bat bazen oso ergela 'ta zea, gue atta 'ta anaiyagatik san 'men zun gorriyak ziala zea, Naparrutik sartu zian soldaduai 'ro, eta haik kampuan harrapatu zuten dena hartu 'ta kartzelan sartu. Hartu 'ta Pamplona oiñez eaman zittu...

Ez dakit noaiño oiñez. 'Ta han ez dakit zembat hillabete pasa, 'ta beste asko in zittuzten afusilatu. Biño guria e... Launa bazun, 'ta harrek han zea antti bat izauna 'ta harren poderiyoz iñ zittuzten prozesatu.

'Ta pasa zittuzten zortzi hillabete 'ro ez dakit zembat kartzelan. Bestela lepua. ' Ta holoko gauzak.
- Gauza okerrak!

- Txarrak.
- Txarrak.
- 'Ta geo klaro! Anaiya 're hil zitzaigun, atta 're handik bi urtea hil zitzaigun.

- Lanian hogeita bat urte. Ardua 'ta partitzen 'ta ogi partitzen. Lembizi bertan hasi nitzan lanian, botillak garbitzen 'ta hola, 'ta geo neska falta zutela 'ta panadera hasi nitzan 'ta in nittun hogeita bat urte han. Altziberren beste zea bat in zuten, papelera bat. Ez dakit...

Zu ez za akortuko?
- Ez, papelera ez naz gotzen.
- Papelera ez zen haundiya. Biño in zen han... Jende... Ez dakit zembat izango zen.

Berroeita hamar biño gehiyo izango zin han behintzat, eta nombatte gaizki in zuten, zean... Gu giñan beko plantan. 'Ta goiyan jarri zuten makina bat, trapuakin aitzen giñan, trapua beeixten 'ta botoiyak kentzen 'ta hola. 'Ta jarri zuten makina bat zea, papera...

Beno... Trapua puskatzeko kortadora 'ro ez dakit nola saten yoten horrei. Eta holako bat. 'Ta harren moimentukin nombatte in zen muittu 'ta tetxua eroi bi ayeketa. Hola! 'Ta beko pisora. Beno, erdiko pisora. Lembiziko bizitzan giñan 'ta hautsi 'ta.

Eta han giñan hamalau neska 'ro hola, eta gehiyo 're beste aldin bazian gizasemiak eta hola, biño. 'Ta geldittu giñan barrenian, goiyan ura baizen, terraza bezela 'ta ura hora dena gotik betti, burutik betti 'ta han geldittu giñan.

- Ai ama!
- Jetxi ber 'zandu genun leiyotik betti. Lembiziko bizitzatik.
- 'Ta iñor... Denak ate ziñazten?

- Bi hillak. Batek hemendik horreako difentziya baldin bazun. Bat hil zenak. 'Ta bestia paretan kontra geldittu zen zeakin, paretakin. 'Ta hura bizi zen itxeko bazterrin. Nik mixeiya ikusi besteik ez dut iñ!

- Jesus!
- 'Ta handik leiyotik 'o jarri ziguten eskaillerak 'ta handik betti jetxi ber genun. Hola.
- Beldur erra! 'Ta ate ziñaztenin kontentu!

- Bi hillak! Juanito Iragorri.
- Juanito Iragorri. Hemen e...

- Altziberren bizitzen zin hoik len-leno. Biño geo hura zean bizi zen, Iturriotzen be familiyakin esposatua. 'Ta hura hil zen eta bestia Otsuenenekua. Mutilla gaztia.
- Hil zinak, haik zin. 'Ta non zen papelera hoi?

- Papelera, bai.
- Non zen? Altziberren non?

- Altziberren. Nola da... Akortuko al tzait. Altzibertik abituta hor ezkerretan itxe bat bazen ba. Otsune ba al dakizute non den?
- Ez dakit uan seuru non den. Ba, igual du, igual du.

- Han zen. Altzibertik Ergoina, beno, Karrika aldea abitu 'ta nola da harrobiya? Pixkat honuntxixio.
- A...!

- In zuten 'ta! Han 'e suertia!
- Bai.
- Nik mixeiya besteik ez dut ikusi, e! Suerte txarrekua izandu naz.

- Bai, zui gerra tokatuko zizun gaiña!

- Eskribitzen 'ta bazekiten, biño ni nitzan, ni nitzan gehina ibilliya eskolan, zarrenak karga gehiyo izango baizuten. Lan gehiyo 'ta... Ez dakat penik bat 'e.
- Gauza asko ikasi zenittun zuk, e! Eskolan, geo sukaldin...

- Gauz, gauza haundiyik, gauz haundiyik ez. Ba! Eskola... Maextra ona tokatu zin. Maistrak eun bat faltatzen banun, abixua itxea! Zertik ez nitzen jon, 'ta lanak ittea ez dakit noa 'ta ne burua ez zela lanak itten biltzeko. Pamplonako alaba zen.

'Ta atta 're tortzen zitzaiyon. Karrikan bizitzen zen, Karrikako Errotan. 'Ta atta sombrero 'ta guzi tortzen zen 'ta anaiya 're maixua zun. Haik 'e famili onekuk izango zin.
- Garai hontan, garai hontan jaiyo baldin baziñan, ikasi 'ta ingo zunun zuk?

- Bai. Margarita Garaioa maestrak... Izena 'ta apellidua gouan dakazkit oaiñik. Atta sombrerukin 'ta tortzen zitzaiyon. Errotakuk 'e... apopilo zozten tokikuk 'e, hoik 'e... Bat izango da noski biziyik Errenteiyan Juliana. Kontxita hil zen 'ta Joxixio 're azkena ikusi nunin 'e gezki zon.

Saten zun Joxixionek esaten zun: "eskolan eskola bat 'ta itxea jon 'ta bestia!" Apopilo haren etxian! Arratsin beste leziyua.
- Maextra hua beti.

- Haik 'e buru ona zuten, beák 'e bai. Oso ona.
- Bueno Joxepa.

- Bai, han eskolan ibilli zina gehinak frango bagenakigun, asko ez, oaiñ din eskolantzako kompaatzeko ez, biño ordukoz bai. Ordukoz bai.

- Gauza izugarriya da gerra, e! Ongi izena dun bezelakua da! Bu! Berriz ez nuke ikusi nahi, behintzat nik! Ezta halako gerrik, ez zit iruitzen. Biño gue amak eta izaten zittuzten, hola karlista gerrak eta haik 'e ikusiyak zin ba. Ordun politika izango zen, batzuk karlistak eta geo 're bazin, batzuk nazionalistak eta bestik komunistak eta...

- Ama 'ta gotzen zin, karlista garaikuk eta?
- Esan itten zun, ez béak ez, ez zin metittuk izango hoik, ez dut uste, keba... Nei 're ez zit gustatu izandu sekula, e! Gue denbutan 're bazin e, Nazionalistak eta PNV 'ta, gorriyak eta...

Biño ez, denei ongi iñ... Fuera, fuera!
- Itxian ez zenuten...
- Ez, ez, ez. Ez genun itxian iñor 'e dea zunik.

- Lana 'ta lana zuek!
- Bai. Ez dakat penik. Bat genun, gerra eskapo jona Frantzira. Han hilla da. Andria frantsesa zun. Geo... Bai. Geo tortzen zen, e! Benardo. Oi...! Nik eskribitzen niyon 'ta

matte izaten niñun harek. 'Ta andria 're... Enteinttu 're, aitzen zen be lenguajin biño... Oso ona zun e. Familik ez zuten biño biyek hil zin. Landestan bizitzen zin. Behin, behin izandu nitzan, hara 're jon niyun ba ni! Oso, oso, oso emakume ona zen gaiña!

- 'Ta eskribittu 're itten zeniyon anaiyai!
- Bai. Dena netzako izaten zen. Bai, zarrenak eta 're eskribitzen...

- (...)
- Memoi ona dakaunak, dena gouan dakagu! 'Ta geo politika madarikatu harrek berriz, bat nazionalista zela, 'ta bestia karlista zela... Altziberren hil zittuzten hiru mutil, sasoiyik

hobenekuk! Han beko ostatutik, ez dakit bakizuten zein den. Plazatik frentea hartzen dena, itxe bat, han atian bazterrin jarri, 'ta hantxe hil 'men zittuzten. Ni ez nitzan jon. Bazin Altziberren neskak ne edadekuk ikustea jon zinak. Hua ikuste jon? Ezta zertik?

Izaunak zin gaiña. Xegundo 'ta Ierukua 'ta ez dakit, aztua dakazkit. 'Ta gerra eskapoa 're, mendira jon 'ta ibillita mendiyan hizketan eondu giñan elkarrekin 'ta... 'Ta geo reketez betia Martinmotzene, gue itxia, 'ta haik san ziten: "oi ama, hemen 'e Altziberren jende gorra bado!

Nafarrak zin. "Denetik hemen 'e!" san niyon 'ta "emakumik ikusi nin lengun bertako mutillak hiltzen" Haik hiltzen kustea jon zinak 'e bai 'men zin ba! Jesus! Lenotik eroiko niñun lurrea. Biyotz, biyotz gorrekuk izaten dia, e! Fiesta batin bezela.

"Bai, gue herriyan holaxe ibilli dia, holaxe" saten zun. Nafarrak zin. Reketik.
- Euskeraz aitzen zin zuekin?
- Bai, bai, bai, bai. Euskaldunak bazin reketik. Haik jazten zittuzten txapel gorriyak.

Oi, itxia halakoz betia. Biño ongi, ongi itten geniyon, ze erremeiyo!
- In berko.
- 'Ta beák 'e konfintza hartu zuten 'ta zerbatte (...) 'ro...

- 'Ta Altzibar hartuxia izango zuten, etxe gehiyotan eongo zin!
- Bai, bai. Toki gehiyotan sartuko zin ametittu ezkio, bai. Ongi iñ ezkio. Guk ongi itten geniyon 'ta. Saardua eanez 'ta hantxe eoten zin. Geo ni gazte gazte... Hogei urte nittun nik eta,

beste ahizpak 'e asko gehiyo ez 'ta... Ongi itten, beldurra genun 'ta!
- Karo. Hairi kontra eozeiñek itten ziyon!
- Hombre!

- Hairi ezin gor iñ!

- Gerra 're txarra, biño gerra ondorena 're bai!
- Bai, gerra ondoria 're... Arruinatuk asko! Harrapatzen zittuzten guztiyak eamaten zittuzten 'ta! Ez nuke berriz ikusi nahi! Uf! Gerra itsusiya zen gaiña hua. Etorri 'ta gerra... Izatia bat da biño...

Itxeta jon 'ta han zin trastik hartu 'ta martxa! 'Ta hoi ez da gerra. Hoi da lapurra!
- Bai, bai, ze patu 'ta ez zuten ingo (...)!
- Keba, keba! Sekula jan gabeko jendik 'o... Aj!

- 'Ta gorriyak 'e ibiltzen al zin?
- Bai, bai. Bai, bai. Gorriyak eta, nazionalistak eta, karlistak eta... Bazin klasik baizin denak elkarren kontra.

- Eta baserritarrakin denak gezki portatze al zin?
- Bai, jenealin denak harrapatzea. Beste batzuk ezaunak baldin bazin 'ta, onak 'e bazin biño... Ez nuke ikusi nahi berriz nik gerra.

- 'Ta herriko jende asko ibilli al zen frentin?
- Bai. Nik anaiya baut han hilla.