Orokorra

- Geo behiak 'e izaten al zuten ardiya 'ta bezela, zea, e... Errapin muturra zea itten ziyotela...
- Zartatu 'ro?
- Zartau 'ro! Bakizu, miñ...

- Bai, bai, bai. Bai, bai. Bai. 'Ta ordun oso mimberetuk ioten zin 'ta kosta itten zen esnia kentzia. 'Ta sebuakin 'ta aitzen giñan, haik zea itten, e... sendatzen.
- 'Ta Lamparoiya 'ta Naparmiña baldin bazen, ez zon ze iñik?

'O zerbatte saiatzen ziñazten itten?
- Bai. Eskazaletakua 'ta askotan garbitasunakin 'ta zea, sendatzen zin, biñon ya Lamparoiyana 'ta ez. Eta hoi nik uste dut gehiyena zela, pues... Hori, e...

Lekuak, leku itxiyak askotan leiyoiy gabik, eta nik uste dut horrek 'e asko itten zutela. Bai. 'Ta geo animaliyaik... Klaro, e... Baja haundiya itten zuten, e... Neguan. Zer... e... Flakatzen zin, eta klaro, uan bezelako janakin ekilibriyoik ez zon eta...

Bai, paliza haundiya hartzen zuten. Nahiz barrunin euki, paliza haundiya hartzen zuten. Bai. Eta segun, ze egualdi joten zen, zertikan zuk gutxi gorabera urtero, e... Jana beretxua 'ta jasoko zunun neguko,

'o urte batin galduko zizun egualdi txarrangatikan itten zunun zea hura, e... Janaiy hura, 'o luzatu zizulako negua, 'ta paliza haundiya hartzen zun animaliyak ordun.
- 'Ta kampoa ez zen atetzen?

- Kampoa gutxiyo. Uan bezela... Kampun 'ta... Hillaetetan 'ta ez. Udazkenin 'o hola, e... Baldin bazen belarra uandikan aprobetxatze moukua neguan sarreran eta ttikiya izin zena moztu 'ta... Biñon ez, e... Oso gutxi, holoko kaso batzutan.

- 'Ta len gaixotasuna zean aittatu zu, errapeko bultu haik 'o... Ze gaixotasun gehiyo izaten zun ganauk?
- Ba... Zean, este... Izena ez dakit zer zun, biñon e... Adar ondotan 'e izaten zittuten zeak, e...

Zauriyak eta hola. Berezkuk, e! Ez bestela iñak. Eta geo asko ordun galtzen zen behiya nafarmiña. Hoi hankatan, hanka tartin sortzen ziyoten zerbatte eta behiya hiltzeiño ailletzen zen. Bai. Eta geo ba... Zea 're bai, biriketako miña, lamparoiya esaten geniyon.

Eta kutsakorrak zin eta ordun e... Baldin bazen, e... Zea, baldin bazon baserri batin e... Zea hoi, este... E... Kutsuzko gaitz hoi, 'o nafarmiña 'o lamparoiyak 'o... Ioziñ holoko gaitz klase, ba ordun hara jon ber zuten personak eta hankatakuk 'ta kambituta 'ta,

oso kutsakorra izaten zen.
- Pertsonai 're pasten ziyon?
- Ez. Pertsonak eaman zezaken itxe batetikan beste animaliyai. Eta feiyak eta itxi 're bai.

Ordun feiya asko itten zen, hemen Oiyartzunen 'e astelenetan itten zen feiya animaliyana San Juan kali hortan, oandikan anillak iongo dia hor animaliyak sokatik lotuta eukitzeko 'ta eta feiyak eta denak itxi itten zin. Eta horrek bastante iraun zun.

Oandikan 'e nik uste dut... Hirurogeita hamar 'ta, geoxio 're igual.
- Zer lamparoiya, o nafarmina, o...
- Nafarmiñ hoi. Hoi oso kutsakorra zen, bai.

Eta baita 're nik uste dut berriz berrittu in zela hasi zenin kampotikan animaliya e... zea, raza berriyak kartzen ta horrek 'e ze ikusiya izan zula uste 'ut ondorengo urtetan, e! Ez gerra ondoregutan bakarrik, geo ondorengutan 'e bai.

- Haik ekartzen zutela?
- Bai. bai.Bueno berdin zen hemenguak hara 're. Biñon, san nahi nuke, zea hoi hasi zenin, e...

Muimentu hoi hasi zenin, behi raza berriyak eta, kampotik kartzen zela ta eramaten zela ta horrek 'e berriz 'e nik uste dut ondorengo urti hoitan zea iñ zula. Bai. Pixtu in zula.

- 'Ta zu gotzen za, diruz aparte trukaketaz gotzen za?
- Bai, bai, bai. Arrautza asko. Arrautza dendata asko. Arrautza eaman dendata eta guk itxian ber genuna. Bai.

Baita 're geo gerra ondorengua izanagatikan 'e akordatzen naz razionamentua. Hoi 're akortzen naz. Hiru kategoria zin: primera, segunda 'ta tercera. 'Ta primerakuk zuten ogiya kantidade gutxiyo eta oliyua 'ta, e...

Letxekondesada 'ta txokolatia 'ta hoi kantidade haundiyuo. Eta terzerakuk zuten ogiya kantidade gehiyo, letxekondensadikan ez, eta gaiñeko jenerua 're kantidade ttikiyuo. E...

Kartilla batzuk zin eta haikin joten giñan uan Arrandeiya Maritxu den hortan Baraiberrenak ardo almazena zuten 'ta han banatzen zuten razionamentua. Bai. Eta hara joten giñan, eta nik eamaten nittun itxekuk eta Austiñenekuk.

Eta famili haundiya zen han, 'ta gaiña primerakuk zin haik, primera kategoriakuk eta ordun marmita batin oliyua. 'Ta ni batetikan gaztia 'ta, bestetikan ttikiya, han joten nitzan oliyua birian galduez hairi eamatea.

Ogiya eunero eamaten genun, 'ta ogiya billa beák tortzen zin guen itxeaiño, biñon hillabetin behingo razionamentu hura neonek entreatzen nun. Eta beno, bireko nekik aztutzen zin hara jon 'ta txokolatia ematen zitenin. Dena aztua gelditzen zen.Bai.

- Txokolatia 're razionamendun barrenin al zon?
- Bai, bai. Haikentzako bai, primeran barrenin baitzon. Biñon terzerakuntzako ez zen... Txokolatia nik uste 'ut kantidade ttikiyun maten zigutela, biñon letxekondensada behintzat, ez.

Ez ziguten ematen guri.
- Ta hoik zertik 'te zen, kategori difentik?
- Hoi... Esplikatzen ez dakit. Biñon akordatzen naz hiru kategori hoik zila.

Eta... Ogiyana 're akordatzen naz ongi, eta letxekondensada ez genula izaten 're bai. Binon gaiñekun ez dakit hoi zergatik izaten zen.

- Eta ogiya ez zen asko... Bueno denetik gutxi izaten zen, ogiya 're gutxi!
- Ogiya gutxi bai. Ogiya gutxi 'ta txarra.

Hemen, asko, garai batin asko pasten zin. Guk kusten baigenittun arratsin topo igual itten genun elkarrei, topo. 'Ta zea.

Laumbat, laumbata batin gu heldu giñan 'ta hortxe zean. Amerikanua hil zen hor, Aitxuleiko zeatik, tuneletik beitti jonta.

Han parin goiyan. Zea, leku txar bat da, oso leku txarra. Zea, illuna 'ta bire txarra. Zea bire zarrin e. 'Ta han 'ta errekan heldu giñen 'ta goitik beitti bulto gaitza zerbaitte beltz-beltza!

'Ta zer 'ta zer. 'Ta aiba dio zer duk hemen? 'Ta ettuk ba guardiziilak, asko ttuk hemen. 'Ta hala aurrea 'ta. Zea Txanberlain.

Nola zen Txanberlain?
-Bai. Joxentonio.
-Hua ... Bai, Joxentonio. Goitik beitti 'ta hua ez zen asko izutu, gu sumatu 'ta ez zen hua eskapo abitu.

'Ta gu 're geldittu giñan 'ta.
"Kaixo Jaunak! Eta hola" eta zea
"A! Biño zuek al ziñazten?"
'Ta: "Bai, zu heldu al ziñen?".

'Ta: "Bai, hemen heldu naz jendi hokin 'ta hemen heldu naz. Zea gauza bat galdetu ber tzuet. Biria nondik torri zazte zuek? ".

"Gu hola 'ta hola. Telleiko lepuan pasa 'ta San Antonen zelaian atzetik beitti, torri Tolaeko atzetik pasa. Tolaeko atzeko zea hoi goitti heldu ga "

"A nik oan joteko hoixe baitut zea zuek torri zazten lekuan ez dela izango gogua maten ditt, zueri ateko izuten 'ta harrentxengatik ba"

"Bai, bai hor lasai jon zinttezke!" 'Ta guk zeatu giñan, apartatu giñan bueno bai "Segi segi ongi!" 'Ta geoztik kusi 'ta beti gizonak ongi!

Beti ongi aitzen zen: "Joño, ze kaixo Erramun 'ta zerbaitte hartuko al zu?" 'ta: "Ez".
"Mesede erra in zeniten ordun, bestela nondik jon enekila ibilli ber nun! 'Ta mesede erra"

'Ta "Bai bai, elkarrei kustez ittezkotan"
"Bai, in ber bai biño ... Denak ez dute itten!"
'Ta hola 'ta hua 're jende mordoskakin, jendikin.

Bazittun harrek, dozena bat igual izango zittun, gehiyo igual. Beste behin berriz, heldu nitzen Lesakan, zea heldu nitzen. 'Ta uste 'ut gaiñea Lesakako peiyak zila.

'Ta beimpin handikan 'ta illundu 'ta handik puxkatxo batea, motun heldu nitzen, motua nun. 'Ta motun, Aitxuleiko tunelin.

Ra! Sartu nitzen, motua ixil xamarra zen hura, oso haundiy hura. Ra! Sartu nitzen 'ta argiya kusi nun erdiya biño pixka 't honuntxexio zerbait hola muimentua in zula.

'Ta hor baiyeu zerbaitte 'ro norbaitte 'ro. 'Ta hala, mantso-mantso tta-tta-tta-tta, segunda jarri 'ta heldu nitzen. 'Ta lurrin gizonak hantxe intzanta zean, ixkiñin kunetan.

Ixkiñin mordoxka 't. 'Ta bat izautu nun, bozina jo niyon pi-pi-pit! 'Ta hala ni aurrea. 'Ta geo hala san zin harrek, gizon harrek

"Lehengun", parrez, "Lehengun, gu izautu zuk!"
'Ta: "Bai, izautu 'ta bozina jo nizun".
"Bai, san niyon zeai launai ez duk biri hortan kamiyun trabik 'o zeik horrek sango ziuken gui, Erramun yun hoi"

'Ta: "Sango ziuken" 'Ta zea oan beimpin berriz 'e topatzen bagiñan 'de lasai itteko. "Gu noixnahi aurkitzen ga 'ta".
"Bai, bai, 'ta hala!"

'Ta hua 're laun mordoxkakin. Bi anaiyak, zea Añakitarrak.
-A! Zea beltza 'ta?
-Bai, Añaki zea Anttonio 'ta bestia ez dait zein anai zun.

-Beltza seuski.
-Seuski.

-'Ta inglesa 'ro ikasi 'te zun zerbaitt? Ikasiko zun zerbaitt, enteinttu ingo zun, ez?

-Ez dait, ez dait euskaraz aitzen 'zango zin haik han gehiyenak nausiya 're euskalduna 'men zen 'ta.
-Hoi da.

-Trato guziya euskaldunakin.
-Saten 'men zun. 'O zea saten zun harrek han malda batin 'men zeuden hizketan taberna 'men zen. 'Ta han taberna hartan juntatu 'ta.

Euskaldunak bai 'men zin mordoxka 't juntatuk 'ta hala. Zea ez dait, laumbata 'ro igandia 'ro ze izango zen han.

'Ta heldu 'men zen karro bat betik goitti. 'Ta karrun gaiñin ardo barrikak 'men zittun. 'Ta zea aberia, zaldiya 'ro mandua 'ro zerbaitte tiraka.

'Ta malda hartan (...) 'ta ezin. Ezin 'ta ezin. 'Ta han ai 'men zen arre 'ta arre, 'ta benga 'ta benga. 'Ta pixka 't jon 'ta geldittu, 'ta pixka 't jon 'ta geldittu 'ta.

Geo jendia hola denak beira tabernako ati hartatikan beira 'men zeuden 'ta bat beltx beltxa hoin bazterrin.

'Ta: "Bai, hako beltx hau 'ta honekin jongo bagiñake laister ateko genuke bai!"
"Bai, bai, ni jongo naz" Harrek euskaraz.

-Beltxak?
-Beltxak. Hartu 'men zun zea erra. Lotsatu 'men zin erki.
-Oi ingo ez zin ba!

- 'Ta zea san 'men ziyoten geo ate. Jon 'men zin 'ta heldu 'men ziyoten karruri denak. 'Ta ate 'men zuten goitti.

'Ta harrek 'e estimatu 'men zun erki, karreru harrek. 'Ta han jon 'men zin 'ta. Geo hala san,

juntatu 'men zin 'ta: "Horrei galdetu ber ziot nolaz den euskalduna!"
Hala galdetu 'men ziyon 'ta.

Zea, oan aztua dakat saten zun atta, 'ro saten zun ama zea Bergarakua.

Hemen, hemen Epeleko Iñaxio difuntua. Gue Inaxion edadekua zen gerran hil zen. Geo bestia Sailpuruko Gregorio, Inaxio Askostikun 'ta anaiya zaarragua.

Zea zen motill iar bat. Arratiel saten ziyoten, Arratiel zea izengoittiya. 'Ta hua ta hoik alkarrekin ibiltzen zinak zin, 'ta gue Inaxio difuntua 'ta alkarrekin 'ta. Saten zun gue Inaxiok hoik biyurrikiya asko itten zutela.

'Ta hoik pixkan bat perseitzen 'men zittun. Bai. 'Ta saten zun zea: gau batin Portuberrin taberna, taberna pixarra 'ta. Han, 'ta beandu xamar arte 'ro 'ta.

Hala, atea 'ta attonak: "Bueno motillak(?) lorik billu 'ta erretira hemendik" Eta hala altxatu 'ta martxa. Kampoa ate 'ta pixkat hizketan eon 'ta martxa.

'Ta gio arreba 're han izaten 'men zun Santanderkua
-Bai.
-Joxepa.
-Bai.
-Xeundo (?) honen arreba baizen hua.

'Ta hua beti han gelditzen. 'Ta Patziku ukerra saten geniyon, harrekin enteintzen genun, Aiendolako Patziku 'ta.

Hua 're han izaten 'men zen, hua mutil gazte-gaztia biño zea 'men zen balientia 'men zen gaztetan arront. 'Ta indartsua 'ta pizkorra gaiñea 'ta 'men zen 'ta.

Hua 're han izaten 'men zen. 'Ta itten ezkaten, zea hua han gelditzen zelako. Txaundoko astua han 'biltzen 'men zen kampun. Kamiyo... ui zea bire zar hoitan 'ta. 'Ta Txaundoko astua karri 'ta be umikin 'ta, hartu 'ta balkoira iyo.

Haik barrenin sukaldin zeudela. 'Ta geo astua jakiña, umia, astokumia goitti iyo 'ta ama bian 'ta (astoaren arrantza) 'ta holako (?) attona tortzen 'men zen barrendikan 'ta: "Kaben san diez! Gazte, ume alu hoik oan 'e in tzitek nei!"

- Seko
- 'Ta beitti bota ezko, akatu igual ingo 'ta. 'Ta barrendikan noski kuxka, kuxka, kuxka, kuxka, juez barrendik pasa 'ta eskailleak harrizko hoik beitti jetsi 'ta astuak biyek biali.

'Ta hola itten 'men zizkaten. 'Ta geo amona 're han barrenin. 'Ta hua eziñ emango ba, eziñ eama! Aleiya, guk haik atetzin, harrek 'e ate ber zula. 'Ta geo beste txanda batin, holaxe ate 'men zin 'ta berriz 'e han geldittu amona hoi, anai-arrebak eta han 'ta gio dembotan ez 'men zen atetzen gaiñea 'ta.

Hala 'ta, gurdiya 'men zon kampun. 'Ta gurdiya, estrata xar bat zen han goiyin kamiyoa. Oaiñ 'e... Oan zabala da, zabala. Biño estrata xar bat, gurdiya eaman 'men zuten bultzaka hara.

'Ta, bakizu ardatza 'ta geo txiñaletan sartua izaten zen. 'Ta erdiko katia 'ro askatu 'ta atea, txiñaletatik. 'Ta zea, ardatzan gaiñin han pampa, utzi. 'Ta geo amona hoi ate da 'ta birian erdi-erdiyan utziya 'ta pasoik ez.

-Han argiyak eta kristuk izango zin 'ta.
-Bai... 'Ta jon da arreba berriz. Leno despeittu 'ta abitua 'ta. Jon da 'ta atia jo yo anaiyai 'ta : "Oan 'e, oan 'e ume alu hoik zebaitte in ttek!" 'Ta torri 'ta gurdiy hura nolabaitte anai-arreba biyen artin nolabaitte baztertu 'men zuten.

'Ta geo pasa 'men zen ba arreba hoi, amona hoi, amona 'ro famili gabia bintzat, goitti Sananderrea (?). Geo handik aurrea perseitzen 'men zittuztela gaztioik. Zea Patziku Aiendolaku hura 'ta Sailpuuko Gregorio difuntu hura 'ta hoik perseitzen zittuztela sorgiñak.

Pranko perseitzen 'men zittuztela bai. 'Ta zerbaitte izaten zen hor, zerbaitte izaten zen.
-Nik ez dait.
-Hoi nik ez dait biño, hoi librotatik 'o. Zerbaitte libro izaten zila, zerbaitte libruk.

-Bai, bai. Saten zuten.
-'Ta hortikan. Zerbaitte bazela. Zerbaitte bazela. 'Ta oan geo ez dela.
-A, ez, ez. Oan ez aittu.
-Eskopetak hasi zin, azaltzen hasi zin 'ta akabo!

-Akabo, izutu zin.
-Akabo. Bai. Holaxeko kontuk.
-'Ta zer zen bakarra sorgiñak ez al zen? Dena emakumia, emakumia gaixtua 'o? Gizasmeik ez al zen?

-'Zango zen, 'zango zen.
-Gizasemia igual ibilliko zen emakumin jantziyan 'o...
-Bai, hoi, hoi.
-Ez dait, ez dait nik. Huaxe saten zuten. Biño akaso gizasmik ez zun izango zeik podereik hortako 'ro... Ez dait ba nik ze san, zerbaitte, zerbaitte...

-Bai hemen auzu hontan 'e izaten ber zuten ola... Zea batzuk saten zuten. Akaso den miño geixio san 'e itten da, 'ta akaso ingo zuten miño. Hola emakume 'atzuk, hola pixkat be ittan, hola zeak sorgin sonakuk.

'Ta hairi zerbaitte itten baziyon desairia 'ro zerbait zea itten bazun, geo buelta izaten 'men zuten. 'Ta haik be burua 'zautzen izango zittuzten ordun 'ta zeatu, zeatu itten...

Zean 'e, Pullin 'e, aitzurrika kusi 'men zun Lorentxok Bordaerriko Maria.
-Bai, 'ta geo hurrungo eunin, hurrengun jon 'ta hurrengo goizin jon 'ta deus zaten ez.
-Deus ez.

-Zotala 'ro zan ber 'men zun aitzurrin. Guardasola esku batin 'ta beste eskuakin tapa-tapa, tapa-tapa, tapa-tapa 'ta ai 'men zen 'ta. Bea lanin Karrikako harrobiyan ai 'ta geo han kintzena izaten 'men zuten ben, hamabostin behin 'o, noizpatte o...

'Ta hua kobratu 'ta han arrantxua pixkat itten 'men zuten 'ta guk kusi genun. 'Ta arratsin heldu 'men zen. Jan 'ta eanta ongi heldu 'men zen, ez 'men zon eana 're. Ber zen, ber zen trantxo 'men zen 'ta...

Heldu 'men zen 'ta horrea 'ta zerbaitten bultua 'ta zer dut ba nik hor, guardasola kusten 'men zun berotik. 'Ta zer dut nik hor 'ta? Goitti ate 'men zen 'ta, hala'ta, beira jarri 'ta emakumia 'ta.

Hau da, goitti-goitti 'torri 'men zen 'ta hau ze ai da hemen ordia? Ze, ze ai ber du horrek hor? 'Ta, eta ezautu 'men zula harrek saten zun: "Nik izautu 'it seuru!" saten zun.

"'Ta hi gehixko eana eongo 'itzan 'ta hoi... 'o bestela gosiak ahuleiya 'zango yun zerbaitte hik!"
"Bai, zea 'zango nin! Zea apai-merienda erra in genin 'ta nik ez nin deusen premiyik 'ta nik ez dakat..."
Izutu 're ez baizen itten, biyurri xamarra baizen bea 're.

"'Ta hantxe ai yun hua aitzur batekin, fuego."
'Ta goizin jonak kustea 'ta han ez duk ezerren arrastoikan. "'Ta horrek baik, erne horrekin e!" San zun.
"Atsu horrek baik, e!"

- Gue Anjel difuntua. Zuk ez zenun izautuko, ez?
- Ez.
- Zea zen Iñaxion hurrungua. Zaarrena Iñaxio zen, geo Blaxita arreba Lezokua, 'ta geo hua zen.

'Ta harrek, zea zen gaztetan bat bestia beti biño pixkat 't biyurrixio izaten dia...
-Bai.
-Atei xamarra. Bai. 'Ta hala Askostiko Iñaxio 'ta arron launak zin.

'Ta hemen 'biltzen zin. 'Ta geo bestia, zeakua, Penaitxikikua izautu al zenun zuk zea Kapotten Joxe Mai?

-Bueno, hua 're launa. 'Ta laumbat arratsldetan Sakuora joten zin, juntatzen zin mordoxka 't. Han ardua 're saltzen zuten hola zea bertako jendiri 'o 'ta...

Ardo pixka 't eanez, ordun geo neska mordoska 't baizin hor ordun Saikuon. 'Ta han (rondun) pasa taria pixka 't 'ta goizaldeiño. Itxea, bakoitxa be itxea.

'Ta Penaitxikiko Joxe Mai hua 'ta biyek 'torri 'men zin goitik beitti gue Anjel difuntua 'ta biyek honea. 'Ta ataiyin hor jarri 'ta: "Bueno, biar noa jon ber yeu?" 'Ta hola, lambata 'men zen, lambat arratsa.

'Ta hala 'men zeuden zean. "'Ta bai, biar ez dait noa jongo gan" 'ta hola, 'ta ben zeaa 'ta soiñu ikarriya betik goitti. "Ze, norbaitte 'o zer da soiñu hoi?"
" 'Ta perra soiñuk ai zak".

Pri-pra, pri-pra, pri-pra, pri-pra! 'Ta atia hemen, sotoko atia, entradakua biño. Barrendik itxiya biño bazun biatzakin hola maatilla irikitzeko xirritto bat, handik erekitzen zen.

'Ta hua erekitzeko, astiyik ez uzten bestik atzetik helduta. Beri hua ereki nai biño bestik heldu, itsatsiya! 'Ta abere mordoska 't pasa 'men zin pra-pra-pra! Betik, perra soiño errak bai noski. Betik goitti han jon 'men zin.

'Ta biyek (nai orduko) ereki 'men zun gue anaiyak atia 'ta biyek etorri goitti. 'Ta biyek oiyin, oi batin sartu biyek, eta bertan. 'Ta goizin ez 'men zuten loik in.

Goizin, jeiki, euna hasi zuneko jeiki 'ta biyek ate 'ta hortxe arrastuk kusten. 'Ta gue ama goiz muitzen zena zen, beti eunakin batin udaan 'ta neguan, beti.

'Ta ama arropak garbitzen. Ordun ataiyan arropa garbitzen zen, askan. 'Ta han arropa garbitzen hasi 'men zen 'ta: "Zer zute hor? Zerbaitte galdu al zute?" Gue amak eta:

"Bai, galdu erra"
"Zer zute ba?"
"Arratsin beyak arguyun hemen geunden 'ta ikaragarrizko perra soiñuk hemen torri 'izkigu 'ta pasa 'ia goitik betti abere mordoskan bat. 'Ta oan arrasto pizarrik ez da 'men"

Arrastoik bat ez. 'Ta deuse! Harriya, lurra denak ba 'men zeuden han.
-Normal.

-Biria 'ta. Len bezelatxe, normal-normal 'ta. Haimbeste abere pasata, arrasto erra in ber 'men zuten 'ta. Haik 'e sorgin zea...