Gerra ondoren

- Zea... eta... hoi nola izaten zen? Klaro hoi zen errotak itxiyak zilako?
- Bai. Errotak itxiyak zielako.
- Ze joten ziñazten? Iriña 'o?

- Beitu... iriña. Beitu... 'ta ogiya... Naparrun ez zin itxiyak 'ta Gipuzkoan itxiyak. 'Ta Naparruan kolak beti eoten ttunen errotatan. Eta ogiya 're razionamentua han ogiya ez zon kontrabandua, gu genun kontrabandua, harrapatu ezkio.

- Hoi da. 'Ta zuek ze itten zenuten zuentzat eta bestentzat 're karri?
- Bai, bai. Guk 'ta... gue... ne gizon difuntua hamaika ogi karriya dut estraperlo, jesus! Asko, asko.

- 'Ta harrapatu in zizuten, noizpatte harrapatu?
- Ez, beñ 'e. Ez ziun harrapatu.
- Ez e?

- Zea... Lengun obispua 're torri zin nei zea bat ittea... entrebixta bat ittea honea, obispua, aurten. Eta san zin: "Zenbat, etxeko andre, zenbat bizimodo klase eaman ttuzu zuk?" eta "Nik? Sei 'o zazpi bai!" 'ta hemen barriyun don apaizak hala san ziyon:

"Honek kontatutako ixtoiekin nik sermoi bat atera nun e!". Zer dailtzate hoik? Jai al dute 'o? 'Ta hola.
- Bai, bai. Eske... gauza pilla 'rra in ttuzu zuk e?

- 'Ta hoi denak ikusita ez da geo erraza izango ba aurrea ittia 'ta bizimodua seitzia?
- Bai, in berra, in berra. In berra, in berra... Jendia zor askokin gelyittu zen. Beitu: iña zuten zea illarra 'ta haitik entreatu in ber izaten zuten, igual patata, igual illarra, igual...

'Ta zengatik? Porke Francok nola ez baizun urriik Españian, lenotikan eamana baizun. Ekarri zun muniziyua extranjerotik eta geo ez zon dolarik eta deus ez zon hemen patzeko 'ta dena biali zun hola: illarra... gauzakin. Eta Haizian Inaxio,

oain zu ez za akortuko, hura puertun lana itten 'ta eun batin potua, san 'men ziyon: "potu, potua tomate bat eaman in ber dit" 'ta potuk kargatzen 'ta itxea jonta Xatur, hoi Bordazpiyan bizittu zena...

- Izautu nun bai, Haixiana 're izautu nun.
- Bai. Harrei san 'men ziyon "potu tomatia karri 'ut, nahi bazu zean jartzeko" ereki du 'ta oliyua! Ha zenbat hola, 'ta hola asko, hola asko.

- 'Ta itxian jango ez bazen 'de, entregatu in ber!
- Entreatu in ber, bai, bai. 'Ta ez zunak; eosi.
- Ez zunak eosi?

- Eosi 'ta entreatu, in ber izaten zun. Bai. Hoi hola da: ez zunak eosi 'ta entreatu. Amakin batek bai. Hoi izandu zen gerra ondoko mixeia: zunak 'e... berrogei patata... beno, askotan illarrik ez 'zu erdiyik 'e itten zelayin, 'ta berrogeita hamar kilo entreatu ber ttuzu

'ta hogeita bost ttuzu etxiin, 'ta beste hogeita bost eosi in ber. 'Ta holakua beno... 'ta geo razionamentua; oliyua, ordun hemezortzi pezta asko zen, 'ta harrapatzen bazenun... eta oliyua izateko antxo lata haundi batzuk eosi

'ta oliyua kendu harrei 'ta antxoa lata hua jakitako 'ta geo oliyu harrekin gañeko gauzak iñ. 'Ta bizimodua hoi izandu zen, geo ondotik.
- Gerra bea 're gorra, miño geo ondorena 're gorra... hainbeste urtian.

- Bai. Nik, gue Felipek oaiñ ttu, oaiñ jon'zka berrogeita hemeretzi urte eta hura jaio zenin oaindik 'e nik razionamentuko kartilla nun. Bai. Kartilla harrekin jon 'ta maten zizuten ume bakotxantzat hillateko mango zizuten medio... kilo erdi bat azukre...

Hillate guziko! Hola dena, hola neurtua.
- Klaro, 'ta zuk garaia hartan hazi zenitun seme-alaba guziyak?
- Bai. Amakiñ estraperlo in niñen nik! Amaika estraperlo bai!

- Berko!
- Berko! Goizutan 'ta hiru ordu, lau ordu, ya hiru ordu 'ta lauko birian ni tripa haundiyakin 'ta berrogeita hamar ogi, kiloa ez zen alletzen miño,

buruan etorri naz amakiña bider. Uzpuuko gañea. Kontrabandua zen. 'Ta ikusten banittun Guardia Zibillak 'o gordeta eon pixkat 'ta...

-Bai, hortxe bizi. Hiltzen zailla 'men da ba sano delik eta. Nolapaitt 'e bizi.
-Bai.
-(...) komei txarrak kusi genittun errotak itxi 'ta jarri niñuztenin ze hamar hamaika urtekin ni hor.

Ibilliya naz mendiy hoitan asto txarrakin! Astua 'o mando txarren bat bagenun noski ordun! Aranatza jon.
-Zu joten ziñan?

-Bai.
-Bakarrik?
-Amakin bat biaje, zea Inuzentzio difuntua.
-Zentralekua?

-Zentraleku hura 'ta Epeleko Joxe Antonio difuntua 'ta Joxe Antonio ez dut leheno san, hua 're soldau ibilli 'ta herittuta torri zen. 'Ta hil zen inxtantin.Biño biaje batzuk in zittun handik.

-Hoi zer zen Joxe Luixen osaba 'ro?
-Osaba. Gaztina Epelekutan. 'Ta hoa herittu zelako itxea biali zuten. Biño be enfermedadikin etorri hua. Hala ibilli zen urte batzutan.

Asto beltx bat, akortzen naz. Pixkor askiya bai. Inuzentzio 'ta hiruak, prankotan ni mutiko txarra, hairi ezin seittuik. Biajik 'e haundiyak dia hoik e! Sasoikuak aguantzen du, biño umia.

-Karo 'ta zuk san zuna, biriak 'e txarrak.
-Txarrak biriak. Artikuzko ziar hoi dena pasa kazkaar easo errak hartua naz ni hor e! Bai, bai. 'Ta hara jon 'ta zakuz errota guziyak betiak. Txandan zai eun osua!

Oaingo errotak, errota elektriku hok eta krixton pasatzen dute. Biño dembateko ureko errota haik, harriyakin.
-Pixarka-pixarka.
-Pixarka-pixarka itten 'men zuten lana.

Hola ibilli giñan, hola ibilli giñan. (...) ez iñorrek izaki. Gaiñekun, eun guziya han pasa 'ta akortzen naz bezpera hemendik hara gau guziya 'ro gehina pasia 'ta han euna pasa. Illundu 'ta geo ate giñan eun batin Aranazko errotatik.

Izuarri egualdi txarra 'ta Lesakan barrena torri berko genula 'ta, handik buelta haundiyuo hartu genun. Handik Igantzira jo 'ta Igantzitik Lesaka 'ta. Geo Aitxulein barrena hurrengo goizeko itxea. Zutik juxtu juxtun! Ni behintzat bai.

-Hoixen!
-Jesus! Hoa, hoa mixeiya! 'Ta zakua ixtantin(?) hantxe eukitzen. Zortzi eun 'ro.
-Karo!
-Asko gehiyo gabe. Berriz 'e jon in ber. Biaje franko iña naz ni, biaje franko!

-'Ta harrapatu ez beiñ 'e? Ez zizuten...
-Noizpaitt 'e harrapatu giñttuzten Eskasku hortan. 'Ta nik hitzik 'e enekin erdaaz 'e 'ta.

Inuzentzio 'ta haik Ameriketan jaiyuakholokuk zin. 'Ta Joxe Antoniok ez zun asko jakingo, noski. Biño harrek zerbaitt 'e libratzeko modun bintzat. Ez ziuten kendu.
-Ez zuten... Zerbaitt 'e...

Guardia ziilak zin. Guardi ziil paria. Hemenguk izango zin, Oiyartzunguk. 'Ta libre utzi ziguten.
-Ordun, kontu hoitan, karo zuk...

- Gue itxian 'e oilluk eta ne baserriyan 'ta karo, han milizianuk izandu zin. Esto... Hartu 'ta eaman itten 'men zittuzten 'ta, haik itxeko ber! Eta eunin... Gue osabai hor gotu 'men ziyon, denak billu 'ta kutxa batin sartu. 'Ta gambaran zeatu, gorde.

Hurrungo eunin, jon dia 'ta aber non ttuzten 'ta diruk attu zila 'ta plazan eaman zittula 'ta denak saldu in zittuztela! Eta hola, e! Hola, e! Osabai hola jarriya! Salbatu 'men zen, biño "ez niyuke berriz 'e hala arriskun jarriko!" saten zun. "Ni ez niyuke hala arriskun jarriko!"

Eta hola jarriyakin 'ta be gauzak izaki. Y a quitarle todo lo que...
- Biño ezin...
- Nada. Nada, nada. Gerra trixtia da, 'ta geo gerraondua! Baserriyan, behintzat,

ogiyik ez zuten bate maten! Eta zenun artua, beno, artua biño gehiyo oaiñik, illarra 'ta patata 'ta hoi ordenik ez beák esan bitarteiño. Lendaizi in ber zenun, beák saten zuten kantidadia hairi entreatu eta ailletzen bazizun, ez bazizun, hairi entreatu zko aiña in ber zenun.

Zeatu, beltza! No. ¡Se pasó hambre! Ordun baserriyan txokorra 'o hiltzen zenun, zertik guk zea, lengusua, beno, aman lengusu, lengusu lengusua 're ez zen, urrutiyokua zen, biño ongi tortzen giñan 'ta harrek jakiya prepaatzen zun, biño harrei bultzatzeko 're...

- Falta.
- Nada.
- 'Ta baserrikuk zerbatte, miño kalekuk...

- Esnia bai, bai. Bai, bai.
- Oaiñ san 'zu, gehixkunak hoi da eukiko zenittuztela familikuk 'o baserrikuk, biño gaiñekun kalin.

- Gosia!
- Gosia.
- Gosia. Ni akortzen naz (...), guk babarruna noiz sortzen genun 'ta,

hoik Ategorrietan bizi zin 'ta, gosiak eta, kontraseña itten genun. Ez genun illarrik eta zeikan aittatzen. Esaten zen, beste zerbatt zeatzen genun 'ta elkarren berri jakitten genun 'ta nola 'o hala eaman itten geniyon. 'Ta Garrokuk 'e akortzen naz,

zertik hoik lengusuk battuzte Garrokuk Donostin eta abenidan dijula eroi zorrua 'ta lertu! Utzi beri hala 'ta martxa aurrea! Martxa aurrea! Pena errakin! No, la vida ha sido...

Gerra trixtia da, e! Geo arratsin aitzen zenun tiroteua, hor kampo santoa eamaten zittuztenin, Kampo Santoko inguru horta. ¡Y liquidación a la noche!

- Ikasi behar.
- E?
- Nahiz 'ta ezer 'e kompreinttu ez, ikasi behar kastillanoz!

- Kastillanoz ze ikasi ber genun guk ordun! Kantak eta, eakusten aitzen zen zea, "Tu eres alta y delgada como tu madre" 'ta... eskolan.
- Biño, hoi, zuek... Kastillanoz maten zenuten, 'o euskeraz maten zizuten?

- Biño...
- Karrikan 'ta ibilli giñan demboan, euskara libre zen demboa izandu zen! Euskaraz 'e libre zen.
- Republikan garaian ez?

- E?
- Republika garaiya.
- Bai.

(...) behiñik piñ. Jesus joten zen mendiz zeara, Aranatzea 'ta Goizuta 'ta ogiyan billa.
- Jo, hoi bai kambitu da erki!
- 'Ta harrapazka ogiy hora zea, erosten zun jendiak. Kontrabandun.

Kontrabandun joten zen mendiz mendi. Eta iriñaz zea 're bai, arto iriñan billa 're bai. Gu geok jon izandu... Ni izebakin jon izandu naz trenin zeara, Endarlazara. 'Ta han jende franko tokatu genun Lezotikan jonak iriñan billa taluk itteko.

- Karo, hemen errotak itxiyak.
- Ze, ze bizimodua aittu e?
- Erki kambitu dia gauzak.

- Jesus!
- Hortan, behintzat, bai. Oain denda jon 'ta dena eskura.
- Bai. Dirua 're bai.

- Dirua 're bai.
- Oaiñ errexago.
- Bai.

- Oaiñ jendia ondo bizi gea.
- Bai, guri ez digu iruitzen biño...
- Izango dia batzun batzuk sueldo batetikan eta famili haundiya

ta denak gastorako daudenak. Familiya, ikasketak edo... Izango dia batzun batzuk, biño gaurko eunin diru asko kusten da, e!

- Bai.
- Asko.

- Karlista jendiak behiñik pin bai. Biño nik uste 'ut zentzurikan ez zutela askorikan. Ezer... Esan nahi za... Ez dakit nola esplikatu! Sentimentuik edo ezeren... Pasiyo txarrik gabeko edo ez dakit nola esan, jokabidi hoiyek hartzia edo egittia.

Porke bere hizkuntzan kontra mintzatzia! Gaur 'e badia, e!
- Bai.
- Gaur 'e badia! Bere hizkuntza kontra mintzatzen dinak 'ta iruitzen zaiyote...

Kultura haundi bat da. Zembat eta gehiyo jakin hizkuntzak...
- Okiyo.
- Hombre. Dohaiy haundi bat. Zembat eta gehiyo jakiñ. Ez guria bakarra.

Ta gaiña guria saten dutenez dela hizkuntzik zarrenetako bat. Asike, zarra delako erretiroa man? Edo zabaldu?
- 'Ta horrekin kalte haundiya iñ zuten, ez? Geo jende asko...

- 'O be izeba osabantzako 'o ahal baldin bazun gehiyo, josten aitzen zen. Bai. Nik akordatzen naz, Bordaxarren... Pentsa 'zu nola bizi genittun urti haik... Bordaxarren andre bat izautu nun nik bost seme-alaba eta baratzia zun, bost seme-alaba hazitzen ai zen,

baratzeko lanak itten zittun, baratzia haundiya zun eta hala 're biziko baldin bazin, famili kompletua zen, gizona 're bazun, gizonak lana itten ziyon. Biñon hala 're biziko baldin bazen beste senar-emazte batzuri kuartua alkilatua zun harrek. Eta harrek bezela askok. Bai.

'Ta hemen kampotikan jendia bizitzea torri zenin Learrea 'ta horrea... Learren frailik zin. Eta geo frailinetikan zea erosi zutenin horko lurrak eta itxiak eta erosi zinin 'ta, ordun kampoko jendia asko sartu zen, kastillanua holokua, 'ta frailik bodegak zittuten lekutan 'ta,

itxe bizitzak iñ zittuten. Eta han 'e bi 'ta hiru famili bizitzen zin. Hori, kuarto bat bizitzeko eta sukalde bat denantzako. Deretxo kozina saten zen. Bai. Eta len nik hasieran 'o aipatu zattut zuri, esnia 'ta berdura 'ta eamanta txerri jana kartzen genula, biño askoikan ez.

Ni ibilli nitzan dembo pixka batin, hillaete batzutan osabari launtzen Donostira esniakin. Eta Trintxerpen hasitzen giñan eta Alta MiraKruzen bukatzen genun. Eta Trintxerpen ez genun biltzen txerri janikan. 'Ta geo Trintxerpetikan joten giñan Herrerara.

Trenan estaziyuan zubiyan azpitik pasa eta gainkaldin zozten kasas baratas 'o saten zittutenak. Itxe... Pareta grisako batzuk leiyo urdiñakin. Hasiyeran denak berdiñak iruitzen zin. Igual esnia ematea bi aldiz itxe batea joten nitzan. Denak igual-igualak! Eta han 'e ez.

Han 'e ez genun biltzen. Eta geo Herreran hartzen genun trambi txuriya, oandikan Herreraiño tortzen zen, lengo, aurreko urtetatikan... Bai, urtiak atzegotikan Errentiño tortzen zen, Iztietaiño tortzen zen trena txuriya ya... Bai, ni ai naz esaten berrogeita hamasei hamazazpiko

kontuk 'o hola. 'Ta ordun tortzen zen Herreraiño. 'Ta trena txuriy hora hartzen genun eta utzitzen zigun Ategorrietan. Zubi aurreko tabernako estaziyun. Eta ya handikan Ategorrietako hortan, hor bai, hor biltzen genun Txerri jana, biño Trintxerpen 'ta Herreran ez.

Hor ez zen txerri janikan.
- Hala 're izango zin kampun itxura dotoria 'ta maten zutenak, biño geo itxetan...
- Bai.

- Hoi zuek aski erki ikusko zenuten?
- Oan biño gehiyo. Oan biño gehiyo zen jendia janari kentzen ziyotenak janzteko. Bai.

- Eta erdara, gaztelera aitzen al zen?
- Bueno, guk e... Erdaraz ai ber izaten genun nahitanahiyez. Eta gaiñea ez genekiun. Ez genekiun... Nik eskolan ikasi nun pixka bat. Eta geo 're etxian 'ta auzokukin 'ta ezta sekula 're.

Ez genun guk zea han inguruko auzokukin 'ta 're ez. Eta kalin 'e erareko jendikin ez. Biñon gaiñekun erdara asko. Orduko erdalduna bazen hemen honea lanea torritako jendia. Zertikan honea