Gerra garaia

Milizianoak baserrietan

Tartean militar onak ere baziren

Transkribapena

- Oain hobekiyo bizi da bai jendia ordun aldin!
- Bai.
- Jo!
- Kejatu 're bai, gehiyo, e!
- E?
- Gehiyo kejatzen gala, biño!
- Bai, biñon, hora tristia zen, kampoa atera 'ta igual ikusten zenun familikon bat hilla bazterrin han 'ta... Tiroka ai zila 'ta...
- Eziñ ezer san!
- Ezin pasa! Toki triste... Dembo tristik pasa genittun, oso tristik! Gaiña san ziuten batzuk bazin haitan 'e onak 'ta san ziguten (bideo moztu itten da) han tren zubiya zen, ez dakit oain han bado 're.
- Nongua?
- Altziberkua. Harriya eamaten zuten hara...
- Karrikako trenana? Bai.Oaindik hor do, bai.
- Bai. Esaten ziguten trenan guardin eoten zila askotan guardin han eoteko saten ziyotela 'ta gue sukaldeko... Sukaldeko zea, leiyua harrapatzen baitzun pare parin, kristala... Kristalakin 'ta kristala haitan koltxoiya 'ro zerbaitt jartzeko,
argiya sartzen zela 'ta kaltegarri zela guetzat 'e. Zertikan haik argiya ikusi ezkio tirua titzeko ordena zutela. 'Ta geo in genittun sako batzuk koltxoiyai illiak kendu 'ta illiak sartu zaku hoitan 'ta haik zintzilik jarri. Xintxilik jarri han iltziakin 'o nolazpatte, argiyik ikusten e...
Galdetu geniyon: "kuste al zute uan?" "No se ve nada. ¿Qué le ha veis hecho?" "¡Ui! ¡Quitar a los colchones la lana que tenía y poner aquí, qué remedio nos queda! No teníamos otra cosa."
- Karo, zona!
- "¡No teníamos otra cosa, tener que poner aquí o oir los tiroteos que vosotros hechaís por aquí!. No sé porque, nosotros si no hemos hecho nunca nada y tener que estar aquí debajo del tiroteo". 'Ta parre itten zuten haik ordun.
- Jo... parra erra.
- Parra.
- Eta ordun, San Markostikan 'ta botzen zittuzten tirukin 'ta jendia 'ta hiltzen zen ordun, e?
- Bai! San Markostik tiro asko titzen zuten. San Markostik Altziberra tiro asko! Pottonea 're... Uste 'ut azertatu zutela batin Pottonea 're, biño barrenin iñor ez 'o ez dakit zer zuten. Bazuten zerbatte. Biño San Markostik tira, denak, tiro denak San Markostik titzen zittuzten.
- 'Ta zea... Geo...
Nor Egimendia Aranburu, Korneli
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-011
Pasartea 0:17:00 - 0:20:00 (3' 00'')
Laburpena Gerran, kanpora atera, eta familiako bat igual topatzen zuten bazterrean hila, eta ezin ezer egin. Militarren artean batzuk baziren onak. Leihoa estaltzeko esan zieten, argia ez ikusteko, ordena zutela-eta argia ikusiz gero tiroa botatzeko. San Markostik tiro asko botatzen zituzten.

Gerra giroa

Transkribapena

- Jende zarragui 'ro aitzen al zeniyoten torriko zela gerra 'ro? Zuek zerbatten susmua bai al zenuten?
- Bai, abioiyak eta bazabizten bueltaka 'ta. Geo San Markostikan 'e tiroka 're hasi zin 'ta,
San Markostikan erki hartzen baizuten gue ayeka hora, 'ta guk tiruka sumatzen zinin itten giñan zuiya, oan 'e han eongo da, Altzibarko zuiy haundiy hora, hara azpira joten giñan. Igual igual zen jon ezta 're biño! Biño, defensa, iruitzen! 'Ta hara joten giñan,
geo abioiyak 'e pasatzen zin, 'ta, ikara maten zuten denak... Denak ikara. Geo soldaduk 'e gorde itten zin askotan 'ta Iruñarrenin 'ta hoitan 'ta soldaduk eoten zin 'ta, denak hantxe, bata bestia non gordeko 'ta ... Iñork hil nahi ez! Hoixe zen, iñork hil nahi ez!
'Ta holaxe. Bizimodu tristia pasa genun.
- Gerran 'ta gerra ondoren 'e bai.
- E?
- Geo gosetia!
- Geo gosetia. Joe, geo... Ogiya beltza... Oaiñ beltza despreziatu itten zen, biño ordun beltza 're estimatu itten zen. Ez dakit, Naparrotik kartzen zuten ogiya gaiña!
- Errotak itxi iñ zittuzten.
- E?
- Errotak itxi iñ zittuzten hemen.
- Hala saten zuten.
- Bai.
- Gui Iurrittako errotakuk, lagun haundiya zen gue Attakin, Santosekin, 'ta saten ziyon:
"zu toz hiruak aldin goizaldea 'ta nik erekiko 'ut atia, zuk ez ateik jo. Torri trenbiretan barrena 'ta nik emango zattut, zea iriña 'ta amak 'eo, amonak 'o, norbattek ingo 'izkizute taluk" 'Ta "bai, bai, iriña izan ezkio torko ga" 'ta handik harrek launtzen zigun asko,
Iurrittako errotakuk asko launtzen zigun.
- Gordian emango zun harrek?
- Gordian 'ta, geo Santos joten zen billa 'ta, zakukin 'ta hora 're bildurrez,
arratsin 'e iual ibiltzen zin non nahi 'ta. Behiñ 'e ez zitzaiyon tokatu ezerez, biñon...
- Tokatu baziyon...
- Larri aski ibiltzen zen tokiyak bazittun. 'Ta hara jon 'ta han iriña maten ziyon harrek,
béak posible zuna 'ta geo saten ziyon: "hau attutzeko hombeste dembo jongo zizu 'ta ordun berriz torri, nei deittu" 'ta hola ibiltzen giñan batetik bestea. Ahal zen bezela!
- Ahal zen bezela. Hau garaiyak!
- Uaiñ hobekiyo bizi ga!
Nor Egimendia Aranburu, Korneli
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-011
Pasartea 0:14:00 - 0:17:00 (3' 00'')
Laburpena Gerra aurretik hegazkinak hasiak ziren atzera eta aurrera. San Markostik tiroka hasten zirenean zubi azpian gordetzen ziren, hor babestuta zeudelakoan. Inork hil nahi ez. Gero gosetea; errotak itxita zeuden, baina Iurritakoek gordean ematen zieten irina.

San Markostik tiroka

Transkribapena

-Uo....! Puskaik onenak eamanak eta, hantxe txikittua bazter guziyak eta, ahal zen bezela! Arreglatu pixkat eta ixi-ixilla. Han ixillik eon berra zon. Ez zon han kantai 'ta dantzan ibiltzeik!
- Ez zon, bukatu zin dantzak!
- Bai, bukatu zin hango zeak. Hantxe. Geo noizpatte bakotxa gen itxeta joteko ba 'ta, jun giñan, dena zikindua 'ta... U! Beák nahi zuten bezela ibilliya 'ta! Sartu giñan 'ta geoztik hantxe!
- Eta Galtzaberrin ziñaztela, jakingo zenuten ze pasten zen herriyan 'ta!
- Bai, asko ze pasatzen zen, nola... Ogiyan 'ta billa torri ber genun Oiyartzuna, 'ta zea, harrobiyan barrena pasa ber genun nahitanahiyez 'ta, tiruk San Markostik titzen bait zittuzten, 'ta, gu iya ailletun, zea, harrobira, ya ailletun harrobira 'ta tiruk hasi zin 'ta,
hola baztertu giñan pixkat pareta kontra, 'ta Txirrista saten geniyon mutill bat, Zirrista izena, ez dakit ze izena izango zun, Zirrista bai, "baijua Zirrista" 'ta hura 're paretan kontra arrimatu zen 'ta tortzen zaiyo bala kontra 'ta hantxe seko utzi zun! Bai, hora ikara pasa nun!
Gu ya ailletun 'ta hora hilla han. Bai. Geo seittun geldittu zin, beno, geldittu, berriz 'e seittu zuten, biño gu pasa giñan gen tokira jon ber genun aldea. Pozik tiroik ez zenin! 'Ta holaxe, gaizki, gaizki. Gaizki ibilli giñan.
Nor Egimendia Aranburu, Korneli
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-011
Pasartea 0:07:55 - 0:10:20 (2' 25'')
Laburpena Galtzaraberritik Altzibarrera itzuli zirenean, auzoa hankaz gora aurkitu zuten. Dena konpondu eta isilik egon beharra zegoen. Galtzaraberritik Oiartzungo kalera ogi bila zihoazen batean, San Markostik botatako tiro batek jo eta beren ondoan zegoen mutil bat hil zuen.

Eskolako ohiturak

Transkribapena

-Bai, e?
-Kanpun. Oandik ez dakit ez 'te don. Ez bau Jesukristok, ez bau kendu.
-Zea jartzekuk?
-Bai, bai jartzekuk eta baita soka zar batzuk eta... Oan kenduak izango dia igual.
-'Ta sartu aurretik harrei saludua?
-E?
-Himnua sartu aurretik 'o noiz kantatzen zenuten?
-Ateiyan.
-Ateiyan?
-Bai. 'Ta sartu 'ta... lembizi eskolai buelta barrenin man, tak! 'Ta tak eseita jarri. 'Ta geo karasol hua kantatuz berriz atzea kampoa. 'Ta beandu joten baziñan, maixtra altoxio eoten zen hola, zea batin 'ta harrei jon 'ta abepurixima 'ta bale. Harrek ez bazun erritik maten... Beandu jon ziñalako...
-'Ta eunero 'ta jote al ziñazten?
-E?
-Eunero 'ta joten ziñazten?
-Bai! Eunero... ze eunero...
-Itxian lana zonin 'ta...
-Nombatte igaul enkargura biali. Holako tokita jon 'ta ordun ez zen telefonoik. Kompaziyo batea borda, eozeiñek: "Mangoit zea bi errialeko bat 'ta jon hai bordara!" Pozik bi errialengatik zea... Ordun ze uste zu! Eskola akortzen zigula gui? Bi errial!
Jon zandu naz pezta batengatik 're Tolaetik atea 'ta Pikoketa 're! Pezta batengatik! Ze pozik! 'Ta gaiñea xixtoka gu hor pelotan zean, Ximoneneko ataiyan 'ta Tolaeko atetik atea 'ta xixtoka.
Zea... bai. Izauna izango zen. Mekauen! Zein biño zein harena lembizi ailletu pezta hua hartzeko... 'O maten zuna hartzeko.
Nor Lardi Landa, Joxe Luix
Lehentasuna 2
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-001
Pasartea 0:32:39 - 0:34:10 (1' 31'')
Laburpena Eskolan zer ikasten zuten. 'Cara al sol' kantari. Egunero ez ziren joaten. Enkargutarako erabiltzen zituzten mutil kozkorrak. Dirua ematen ziotenez, eskolara baino nahiago izaten zuten enkargutara joan.

Eskolak auzoetan eta kalean

Transkribapena

-'Ta eskolan ze izaten zen oan bezela goiz 'ta arratsalde 'ta asteko eunetan 'o... 'O hoi gotze'al za ze orduteiya zen 'o?
-Bai, goizin betzitan sartu 'ta ez dait hamabitan atetzen giñan 'o orduatin. 'Ta geo berriz arrasaldin orduitan sartu 'ta lautan 'o...
-'Ta bazkaldu bertan 'ta ez?
-Bai zea! Itxian!
-Itxian? 'Ta zea... Ayerdia jon ziñan zu?
-Ayerdira.
-'Ta han bizi al zen maistra?
-Goiyan.
-Goiyan? 'Ta zembat haur? Juntatuko ziñazten mordoskat.
-Ui! Barriyo guzikuk! Hasi Isatse 'ta... zea... dena. Plemunta 'ta... dena. 'Ta hortik honeakuk 'ta Buenabixtatik honeakuk 'ta ailleka hoi dena. Auskalo zembat mutikozkor 'a neskakozkor.
-Miño eskola 're asko zin len, ez?
-Hua... Ergoinen beintzat hua bakarrik zen.
-Ayerdi. Miño geo Babilonian 'ta eskolak 'ta izanduk ez al dia?
-Gurutzen!
-Gurutzen? Gurutzen non zen?
-Oan etxe berriya nola da iña?
-Bai.
-Ezkerreta? Ba hua. Hantxe.
-Hantxe zen e?
-Eta Iturriotzen berriz, oan ijituk 'ta bizi din hartan. Karrikan berriz, guardeiya 'ro zer da oan? Han.
-A bai
-Eta... Ugaldetxokuk... Ugaldetxokuk ez dait kalea ez 'te zin tortzen. Kalea torko zin Ugaldetxokuk. 'Ta Arraukuk 're bai. Kalea, beko plaza.
-'Ta Altziarkuk?
-'Ta Altziarkuk bazuten bertan, Xixario zarra bizi den hartan.
-'Ta kalin zein zen Madalensoroko hua?
-Uan Madalensoro bai, hoixe Madalensoroko hortan zen eskola haundiya. Bi zin gaiñea. 'Ta geo monjatan.
-'Ta prailinik 'o bai al zen?
-Ez... Ez apenas praileik bazen ordun...
-Monjana non zen?
-Monjana zea... Oango librun zea hortan.
-A! Liburutegiya den hortan?
-Bai, bai bai hortxe.
-Ospital zarra zen hortan?
-Ospital zarrin. Hor zen.
-'Ta Ayerdin han maiyak eta bai al zin pizarrak eta zea 'o?
-Bai, bai bazin pizarrak eta. Nola halakuk, biño...
-'Ta zea... Nola izaten, errezuk eta itte'al zenittuzten?
-Jolin! Berko! Errezuk eta, karalsol 'ta... Jode! Berko!
-Bandera jarriya eote'al zen?
-Bai...
Nor Lardi Landa, Joxe Luix
Lehentasuna 2
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-001
Pasartea 0:30:20 - 0:32:39 (2' 19'')
Laburpena Eskola: ordutegia, non, zenbat ikasle. Oiartzungo beste eskolak non zeuden. Kalekoak zein ziren. Errezuak eta 'cara al sol'. Bandera jarria egoten zen.