Matxismoa

- A ez, hoi ez!
- 'Ta izate al zen oain izaten den bezela gustoa jantzi 'ta igual erropa bat garaiy hartan atrebittua zena, 'ta itxian uzten ez 'ta... Kampoa jon 'ta jantzi 'ro... Hola

- Bai.
- Gordian 'ta ibiltzen al ziñazten?
- Bai, bai, bai. Bai, bai, bai. Ni haumbeste ez, biñon ni akordatzen naz ne izeba gaztinai in

zizkaten zapata erekiyak, zandale batzuk takoiyakin. Lembizitakuk izango zin, eta errealo in zizkaten. Eta ez ziyoten jazten utzitzen, 'ta harrek itten zun beri haik hartu eskuan eta zea, jon itxetikan pixka 't urrutiyo, 'ta jantzi, 'ta haikin ibiltzen zen, 'ta berriz eskuan hartu eta berriz

armaiyoa. Ni ez naz akordatzen harrek iñoiz zapata haik nomattea joteko jantzi zittunikan. 'Ta alpargata. Ordun alpargata eta albarka. 'Ta ni akortzen naz amona erabat hankutsik ibiltzen zen. 'Ta harrek ohittura haundiya zun goizin goiz jeiki, eta zea baratzin ezer ez bazun

in berrikan 'e, baratzin ondoko muntun, belarretan, oiñez ibiltzen zen hura intza fresku hartan. Bai. Eta ama 'ta izebak eta 're bai. Haik 'e belarratata joten zinin, izebak eta 're hankutsikan. bai. Eta haik badakite nomattea jon alpargatakin, 'ta eudiya hasi 'ta

alpargatak lepotik zintzilik eta beák hankutsik tortzen.
- Ez hondatzetik.
- Bai. Bai, bai, bai. 'Ta albarka, 'ta albarka baju hoi. Eta hoik arrontin hotzak.

Hankatako hotza da. Geo baita 're ibiltzen genittun albarkan materiala bera, biño zapata gomazkuk. Zapatan itxura zuten, biño dena goma, albarka bezela 'ta haik azpitikan auro zulatzen zin, 'ta ni neone 're ibilli naz, ibilli izandu naz haitakuk xulatu, galtzerdiya xulatu 'ta

hanka larrutukin. Bai.

- Beltza. Baita 're... E... Len san zattuten bezela, arropa josteko garaiyin, kontua atetzen zuten bezela, baita 're ni konturatzen nitzan, konturatutzen nitzan asko ze kalidadeko arropa itten zuten orduko.

- Ona?
- Bai. Ni akortzen naz ne izeban bodako soiñak, beltzak. Eta lanilla hola, biñon dembora berin zin, ez zin lana bezela tiratzen. Eta rematik kuellutan 'ta, zinta brillantia 'o terziopelozkua 'ro

eta bai. Biñon tela oso kalidade onekua. Eta hoi, igandetako 'ro itten zen arropa, hautsitzen zen arte. Hautsitzen zen arte, bai.
- 'Ta kolorik eta zein zin?

- Ba koloria... Txuriya 'ta azul marinua asko. Txuriya 'ta azul marinua asko. Fondo... Hola igandetako 'ta jazteko soiña fondo urdiña, 'o azul marinua, 'ta lorik, ttiki txuriyak, eta geo haikin len esan duten bezela, kuelluk txuriyak 'o... Bazin bestelako arropak 'e. Biñon esan nahi nuke,

hola seriyuk, behintzat. Geo hasi zin ya guen garaiyin kuadratuk, koloretakuk... Ni akortzen naz hamasei urte martxun iñ, eta iraillan zea, San Migeletan Egualdetxoa hasi nitzan festata atetzen. Eta jon nitzan soiñ mangaluze bat, gerritikan betti pliegikin soiña, gorriya, berdia eta

horiya kuadratua.
- Joe.

- Bai. Eta kuello txuiyak. Halaxe jon nitzan ni hamasei urtetan Egualdetxoa fiestata lembiziko bider.
- Zuk iña karo!

- E?
- Zuk iña?
- Ez, ez, ez, ez. Ez. Jostunak josiya. Biñon josiya, hoi bai. Geo ya handikan urte batzuta

arropa josiya 'ta hasi zen, biñon bittartin ez.
- Eta galtzak?
- Galtzak bihorran gaiñin ibiltzeko 'ta hola bai, biñon gaiñekun ez.

- Zu noiz gotzen za ya lendabiziko galtza emakumik?
- Lendabiziko galtza emakumik? Hola bastante ikusten zela... Oan dela hogeita hamar urte?
- 'Ta lendabizikua jantzi zun harrek 'e ausarta izan berko zun, ez?

- Biñon ordun 'e mendira joteko 'ro.

- ...leno, y hoy en día pues...
- Klaro eta ezta, ezta... Estimatu 're berdin 'de ez, oaiñ.
- Keba, keba! Ez, ez. Ezta pentsatu 're, ezta pentsatu 're, estimaziyua. Eske gaur dakazu

denetikan, san zattut ba, leno aberatsai beira eongo pozikan hau erosiko 'ta hoi aberatsak, buf! Eta oaiñ, aberatsan graduta gehixkunak... lana itten da, lana bada, eta baserriyak ere ez dia leno bezela. Denak errextasunakin jarriyak dia 'ta leno baserriyan famili guziya

enpleatzen zen e! Arta-jorra zela 'ta, belar-ontzik zila 'ta, 'ta illar-biltzia zela, hosta-ittia... bueno, ze lanak ez zian baserriyan! Famili osuak. Eta gero urte batzutatik hasi zen, ya 'o neskame, edo fabrikara, baserritatik. Itxian ber zena, bat, geldittu;

geoko izango zena, itxea: mayorazkua.
- Mayorazgua ze izaten zen? Igualtxu zun gizasmia 'o emakumia? 'O beti gizasmia gelditzen zen?

- Itxeako bat zeatua zeona, mayorazgua saten zen. Lomismo emakumia izango zen, igual.
- Zarrena normalin?

- Bai, jeneralin bai. Jeneralin bai. 'Ta geo leno denak batian, denak baserriyan bizitzen zin 'ta baserriyan, hango bizibidia, gañekun ez. Gaurko egunin lanea joten za, zure soldata badakazu, y es muy distinto.

- Lotua baserriya.
- Bueno! Lotua 'ta lan asko iñak dia baserritarrak e. Goor lanak iñak baserritarrak dia. Enkambio gaurkun erraxtasun haundiyak daude, eta gaiñera esan zattutena, baserriyan bat,

gero baserriyan jarraittuko duna... 'ta gañekuk, pues 'o neskame dela, edo... gaiñea aber gaurko egunin eozeiñ baserritarrek karrerak badakazkite, neskak eta mutillak.
- Bai, bai, oso difentia da.

- Leno pentsatzen zen baserritarrak ez zutela baliyo ber estudiatzeko, y hoy en día cualquiera te tiene una carrera, y muy bien además. Beste dirodunak, ai 'ta ai 'ta ai 'ta ai, 'ta igual tutik 'e baliyo ez. Hala da, hala da. Zenbat... Jesus! Zenbatek zenbat diro bota alperrik eta

alperrik kategoria nahi zutelako, enkanbio gaurko eunin pues normalidade guztiyakin edozeiñ baserriko neska edo mutillek dakazkitzu karrera ónakin. Leno ez zen posible.
- Hoi onea behintzat, in da.

- 'Ta gaurko eunin pues baliyo dunak, baliyo du 'ta ateratzen dia aurrea. Askok eta askok.
- Ze zue erareko emakumik ikasten seittu gutxik, josten gehiyenak ez?

- Bai, ordun ohittura hala zen. Eta ezkondu ber zunak kozinan ikastea pixka bat. 'O taberna zean batin edo... kozinan ikastea hori 're bai. 'Ta geo jostia iruitzen zen gauza bera, gaurko eunin ondo da zeozer arreglo ttikiyak itteko jakittia, jakittia ona da.

- 'Ta beste izeba bat bagenun Ameriketan hil zena. Handik kalea heldu zela, 'ro kaletik itxea zijula ez dakit zer, Dorotea izena zun, kartak nik eskribitzen nizkan 'ta. Tortzeko goua bazun Espaiñira berriz, biño... 'Ta harregatik jona 'men zen Ameriketa:

Eliza 'ro heldu zela, arrantzalik 'o nombatte Auxkeneko 'ro inguru hartan ben itxetik ate 'ta heldu zela, 'ta haik hasi 'izka nombatte ejuka, neska gaztia kusita, 'ta izutu! 'Ta hola itten 'men zun. Dar-dar geo izena jarri 'men ziyoten, Dorotea dar-dar.

Eta parra itten ziyon jendik eta Ameriketa jon. Geo beti nik eskribitzen niyon.
- Bea bakarrik jon al zen?
- Bai, bai. Bai. Beno, baten batek giyatuko zun, biño...

Han zea, ama de casa 'ro ez dakit zer lana itten 'men zun. Umik (...) batin. 'Ta beti torri ber zula, nik eskribitzen niyon 'ta beti saten zun, be hezurrak be herriyan utzi nahi zittula, biño ez zen torri. Gaixua! Eskribittu oso erki itten zun.

- 'Ta hua zer zen, aman ahizpa?
- Aman ahizpa, bai. 'Ta hua izutu 'men zen, eliza 'ro heldu zela, arrantzalik Auxkeneko errekan 'o, 'ta han erderaz 'o, zerbatte neska gaztiak kusi 'ta hasi,

'ta izututa hola itten 'men zun. Ze gauza, e!
- Nola izutu zen hua, e!
- Bai. 'Ta Dorotea dar-dar izena jarri 'men ziyoten.

'Ta geo eskribitzen zun, 'ta nik eskri... Nik beti kontestatzen niyon, 'ta azkeneko kartan jartzen zun, bazamazkila ez dakit zembat urte nahi zula, biño be hezurrak Espaiñiyan utzi nahi zittula, biño ez zen torri.

- Han, han hil zen.
- Bai. Han... Ze lan itten zun, ama de casa 'o...
- Atrebittu in zen hara jotia, e!

- Bai. Gaizua! Oso guapa zen erretrat... oso guapa!
- Zer zen, aman aldetik denak guapak ordun!
- E? Bai.

-'Ta zea... bueno oan festakin pixkat aittatu zu bioño geo iandero billera aittatu zenun lengun. Izaten zila.
-Bai.
-'Ta hor 'e ze izaten zin kompaziyo batea Tolaren itten zenea ergoinguk bakarra tortzen zin 'o kampokuk 'e bai?

-Kampokuk 'e bai! Irundik eta, denetik tortzen zen! Gaztia non zen soiñua hara joten zen. 'Ta Irunen 'e bi tokitan 'o hiru tokitan itten zen 'ta hemenguk 're bai hara! 'Ta hangua honea 'ta hala!

Batzuk Txikierdira, bestik honea. Beste batzuk Oialuma. Beste billera itten zen tokiya zea zen, Errekaldeku hartan. Donostiyan errekalde Añorgatik aurreo...

-Bai...
-Han itten zen. 'Ta nik ez daiten tokitan... beste kampu hoitan ingo zen, Azpeiti aldeko 'ta hanako zea hoitan herriy hoitan ingo zen! Hor oaiñe trikitixa hemen biño geiyo da! 'Ta hoitan 'e 'zango da!

-'Ta e zea... zembat urtekin hasten ziñazten billerata joten? Oañ hamasei urtekin 'ta hasten dia biño... zuek zar, erare geiyokin hasten ziñazten 'o?
-Ba... gu 're zerbaitte hola.

-Andregaiyakin 'ta noiz hasten zen normalin? Oan ez dugu prisaik izaten biño...
-Andreaiya... Andreaiyakin ni hasi nitzan hogeita... bost urte inta ni. Beste batzuk iual berrogeitan, 'ta beste batzuk gazteo, hoi... Bakotxa be zeara...

-'Ta len batekin hasi 'ta... normalin harrekin izango zen betiko?
-Bai, hoixe! Oan milla kambitu 'ta segi, bat 'e iñ ez iul geo.
-'Ta zea... normalin mutillak eskatuko ziyon neskai, neskak ez ziyon eskatuko dantza itteko, bueno hoi dantzan bittartez... izango zen geina ez?

-A... Bai hoixe! Mutilla, mutilla beti jon naiz kalabaza batzuk hartu!
-'Ta geintan ze itten zen, dantzalditan. Dantzan, ez?
-Bai, hoitan, hoitan, hoitan...

-Tabernan 'ta ez zen... Oan bezela...
-Ez... Ordun emakumia tabernan kusi? Ezta! Ura eaten 'e! Keba... Zea billera joten ziñan 'ta handik hasi. Dantzatik hasi, lembizi.

-'Ta geo noiz uzten zuten ya itxea, itxea launtzen hasteko ya zea in ber zen, ya anderaiya euki ber zunun 'o hoi ya lenoztik hasten zen launtzen itxea 'ta? Ya zer ber zen pareja ya itxea launtzeko 'o... Lenoztik hasten ziñazten itxea launtzen?

-Ez... Billeratik hasi.
-Ya billeratik.
-Billeratik hasi. 'Ta geo yasta, jaiyero jaiyero ate!
-'Ta itxian izautu 'ta?

-O... Ez... Hoi...
-Gauz seriyua ya!
-Jolin! Oan bezela zea... hurrengo eunetik itxea! Erki! Ezta pillatzen 'e zeakin...!
-Hoi ze nobiyotan in 'ta geo...