- E, atta torri 'ta semia falta! Ya digo, Oiyartzunen...
- 'Ta oain dela, e... Azkeneko, bada rebista bat Hitzak atetzen dun rebista, On.
- On, bai.

- On aldizkariya. Hor e, Andoni Lekuonak kontatua, hoi aitzia izango 'zu zuk igual... Ugaldetxon, Katalintxon inguru hortan...
- Hoi gue parientia da, bueno neria ez, biño ne erreiñan izeba. Inesena.

Pues, era una chica monísima. Esto... Maitxo. Horrek hemezortzi bat urte 'ro hola zittun. 'Ta nombatte handik pasaeran, zer zun, botoi bat jartzia nahi, zerbatte alkandora batei, eta jarriko ziyola, biño itxoitteko! ¡Pues a raíz de eso ya echo el balazo!

Geo torri 'men zen béa, e! Pero ez dut uste hizketako gogo haundiik izandu zunik familiyak.

- 'Ta Arangunen bertan, Arangunen attan konzejala zen. Eta ikusi zunin gerrako moimentua... Él sabría, gu oaiñik umik, ni gaztia nitzan, ordun hemezortzi, bukatu berriya. Esto... Harrek alde in zun beste aldea. Ez dakit, Urruña 'o horrea jon zen. Hala uste 'ut.

Eta bean ordez, hamasei urteko semia hartu zuten. ¡Qué ya es. ¡Y que muerte le debieron de dar! Zergatik gue beste bizitzakua zon esposatua sereno batekin, 'ta serenua jon 'men zen haik esnatzea. Lo 'men zozten seko, fijate ze kezka iyukiko zuten haik, gaizki intakuna!

Lo! Eta béak san 'men zin: "sentitzen dit, biño zuek esnatzeko ordena dit". Eta llevarles y matarles. (...) Y según oí al de Aranguren lo que es... Nik uste 'ut de peñas de Endarlaza 'o goitik bera botia izango zen hoa. Y luego el padre volvió. Han 'e izango zen zea erra, e!

- Sartu 'ta zuk kantatu ber izaten al zenun, Cara al Sol 'ta hoi denak?
- A yo no, no, no, eso en la vida.
- Biño obligaziyua ez zenun 'o...

- Altziberren itten zun kontua aittu nun, biño ni in gabe libratu nitzan. In gabe libra... Biño garaiya izandu zela uste 'ut, akaso ne aurretik zen hoi e! Cuando estuvo en lo suyo suyo. Biño nik ez nun behiñ 'e Cara al Sol... Francon erretratua eskolan bai, hoi bai.

Francon erretratua bai, biño gaiñekun Cara al Sol 'ta hoi...
- Zuk nahi zenuna ezingo zenun in! Ze geo inspektorik eta pasatzen baldin bazin, batez 'e horrei beituko ziyoten, gauza hoiri! Zuk Francon erretratua kenduko bazenuke 'ta inspektoria...

- A karo! No, no, no, no, no,no... Hortan bai, e! Hortan zeatu ber genun, no, no, no. Hortan bai, hortan bai.
- 'Ta zuk sumatu al zenun, zea, gerra aurretik, sate 'ute republikan,

republika garaiyan irakaskuntza 'ta asko kambitu zela onea, zeaxio...
- Libertade gehiyo, ordun laburuk eta, guk ez genakiun zer zen lauburua! Biño ordun republika zeatu zenin, ordun denak gen laburukin 'ta gen zeakin.

Ya presumiamos, kaikuk, eta hoi. Biño geo beste ayekakuk 'e bazin, que nos odiaban. Zertik ordun karlistak karlistak zin e! Zertik karlistak eta nazionalistak era odiarse! Oiyartzunen gorroto gaitza zen bata bestiri! Hala jon zen geo e! La matanza que hubo.

Zertik gehiyen gehiyena izandu zen gorrotungatik, eta... Nik ez dakit ba, imbiriya 'o... Ze izandu zen! Zertik hoi izugarriya izandu zen Oiyartzunen, e! Larraburun bertan hamairu haurren atta hil zuten, e! ¡Fusilarle!

- Nola moldatzen ziñan lanin, 'ta bularra mateko 'ta nola itten zenun?
- Etortzen nitzanin maten niyon zeatzen nuna, gaiñekun nada! ¡El biberón!
- A...!

- El biberón.
- Biño biberoikua, ze itten zenun, atera?
- Ez, ez. Esnia, behi esnia!

- A...!
- Behi esnia.
- A 'ta horregatik rebajatu in ber, karo, bestela zea geyo...

- Bai, epoka zen. Holako garai harteiño 'ta holaiño 'ta istoi. Amon hoik zekitena! Nik ez nakin deus 'e 'ta haik itten zutena. Oi, zea bezela... Amonak, zarrena... Ez zun nahi... Oi, el predilekto, karo, bat besteik ez zuten 'ta! Mutikua,

ben hua mino tartin han ibiltzen zuten 'ta ez ziyoten arrastaka utzi nahi, beranduo joten 'men zen zutik eta! San niyon: "bueno bueno, hor kompon, zuek kontzen 'yozute 'ta... biño" 'Ta hala itxian tokatu 'ta Kastronekuak, betenaiyun hoik ordun taberna zuten,

eta hara tertulira sartua eta meikua torri 'ta galdetu aber katoka ibiltzen zen 'ta amonak ez zula nahi san niyon, beranduo joten zila 'ta zutik eta: "ez, ez, ez, ez. Haurrai utzi in ber zaio zean, zertik béa joten da indarra itten eta béa hasten da arrimotan zutik

jarri zen ne mutikua, iya jona zona, zutik jarri zen de imajinación 'ta amonai san niyonin: "amona, meikuk hala san du ba, 'ta utzi in berko 'yogu! " Ordun palabra de mediko... Oaiñ gehiyo dakiu geok gen ustez! Ordun, berriz, meikuk san ezkio, palabra de Diós!

Eta beno, utzi ziyon, katoka joten, bai erki ikasi bai katoka! Hamasei hillabetetan zutik!
- (...)

- Denak galdezka: "oaiñik ez al da zutik jon? Oaiñik ez al da zutik jon? Ez bau ikasten ez da sekula jongo! Ya me daba tanta...
- Jo!

- ¡Me daba ya rabia! Eta geo san zin behiñ. Ez dakizu baratza zun amonak, eta "baratzan ze ederki jon den zutik!" "Baratzen jon berko 'u, itxian ez da joten, behintzat! "'Ta ba, jon zen, biño como un hombre! (gerto) muy bien!

'Ta oaiñ, soy bisabuela, bi ttiki battut eta oaiñ ez naute nei kasoik ingo, biño saten 'yotet: "utzi lurrin, e! Peligroik gabe, biño utzi! Beák indarra itten dijuztela!" Eta batetik arrixku gutxiyo dute beák 'e lurrin utzita eta zean, biño o...!

- Eta oaiñ, zea... ikarriyan obsesiyua 'ro zea do, garbitasuna 'ta, haurrak zea keiñu iñ orduko pediatrana 'ta, len denak itxian izango zin!
- Ordun gaiñea, bularra! Eta nik ez dakit, ordun... Oaiñ kalustro ¿le llamais?...

- Kalostro
- Kalostro? Horitza esto... Ordun ez, ordun auzoko haurra, auzuan norbatt izaten zen jaiyua eta hogeita lau ordu pasa bitarteiño hara eamaten zen haurra, harrek emateko,

bularra ematen ai zen harrek hartzeko. Nombatte txarra iruitzen horitza matia haurrai 'o. Hoi geo zeatu zen, eta esniak beste erremeiyoik ez zon, ¡no había estos polvos que hay ahora y demás! Keba, nada! Eta nik zeakua nun, abendukua zarrena

'ta primeran asentatu ziyon esnia, 'ta mutill ederra hazi zen, kontratiempoik gabe. Biño esni hua in ber zen, a ojo, e! amonak botzen ziyon 'ta ¡yo que sé! Han erdiya 'ta gaiñeko... Be! ¡No había medidas tampoco! Graduatu, ikusiko bazenun, zembat zen hola,

san nahi zattut, biberoya zea batea, botilla! 'Ta botilla hartan bota 'ta ba, erdiya... Hombeste izango 'uk eta haimbeste eman 'ta kitto! Bigarrenai ez, bigarrenai esnia ez ziyon onik itten, 'ta oi! ¡Cada cólico me recibía aquél! Esto...

Harrek Ceregumilekin iukitzen zun Don Reginok eta geo hua eziñ zeatuik, ya sei urte zila hau, hau berriz, maiatzeko berriz 'e 'ta dije: "ai madre! Buena la tengo!" Bildurrak hartua saten zin: "neska nahiko 'zu!" Hazi-erraxa saten nun, ez nitzan akortzen neskaik ni.

Nik latik emango ez zina nahi nun. Eta orduko ya sortu zen Pelargon pero esta ha sido tan buena tan buena me dijo este... Rodriguez Pikabea: "no tengas ninguna... tendrás que gastar, pero la niña saldra muy bien. Pelargon poto politta naranja koloria,

le estoy viendo todavía, nik gaiñea poto polittak zin eozer gauza iukitzeko 'ta! Ordun ez baigenun fraskoik 'e! Ahal genun bezela gauzai kontu 'ta. 'Ta hua, berriz, aluminiyoko brillu zun zea hoitakua, oi, para harina y... Gauzak iukitzeko 'ta hola.

Eta lendaiziko gauza bestik bularra titzen ziten, itxian nitzan guziyan, zertik lanea joten nitzanin, ez, biño itxian... ¡Mutillak bai, hasta, hasta el pellejo! Honek bigarren hillaeteko...
- Gusto txarra izango zun 'o!

- ¡Se cerro! Nada! Ne Pelargon horrekin hasi, holako pixka bat 'ta geo la ruina de Pelargon izaki! "¡No me quiere tomar!" "¡tiene que tomar! Échale más azucar! con menos, com miel, haz todas la pruebas! Halaxe hazi zen hau, fuerte hazi zen, biño gastatu itten nun,

gastatu itten nun, biño bota in ber izaten nun, prepatu itten niyon, biño nola ez baizun hartzen! Goizeko bostetan honei matetik nik prepatu hua eta hua bakarra itteko!

U! Había a veces que tiraba a la pared el biberón y todo! Ze pozik lo ingo nukena, jaiki, prepatu 'ta...
- 'Ta nola moldatzen ziñan...

- ¡Rollos, como bendas. Pero fuertes, e! de coton perlé o así. Eta hua lendaizi harrekin bira bira bira iñ, eta geo haur-zapiya 'ta ohiyala, hola. Eta bestia harren gaiñetik, zetu, eta jakiñ ez, 'ta gizona 'ta biyen erdiyan hartu haurra 'ta haurrak near itten 'ta hala gabiltzala eroi (...)

guziyak, arratsa izaki, 'ta jartzen jakiñ ez 'ta ahal genun bezela nola ibilli izandu giñan. Geo kontu hoik kendu zin, geo kendu zin, esto... Las fajitas y ze hoik, ohiyal hoik eta ordun pixa usai errak bai! Zertik haurra tarrarrarrarrarrra in 'ta zuk hartu hua 'ta gu (...)

hola ibiltzen baizin!
- Zertako zin haik? Zea...
- Nik ez dakit zertako...

- Pardelan ordez...
- Ez, biño hau.
- Izango zen gertutzeko seurasko.

- Ba pentsatu, txilborrak eta...
- Txilborrana hoi, komadronak itten zun, amon harrek.
- Bai, biño geo 're han eokiko zun estu estu, gaixuak. Ez dakit.

- No sé. Ya eso no te diré. Biño amonak ibiltzen zila parterak bai. Eta hirupikokua hon dembutan hasiya da. Primeramente de felpa, hiru piko, eta ya geo hasi zin, geruo, paketi hok gaiñeko, gaiñeko, biño leno no, no, haurtzapiya 'ta, bai.

- Labadorik gabe!
- ¡Todo a mano! Todo a mano! ¡No, muy diferente!

- Andaba en todo, iñor gaizki baldin bazon, iñor hiltzen bazen, ordun ez zen funerakoik, jaztea, denea... Había mujeres que valian. Partuta, zergatik geo hasi zin klinikako kontu hoik. Gue itxian, guriak itxian jaiyuk dia denak 'e! Hiruak itxian jaiyuk dia.

Meikukin, e! Gurian meikukin. Gu berriz, auzoko amonakin.
- Biño beti izaten zen norbatte launtzeko.
- Bai, bai, bai, bai, bai. Bai, bai.

- (...)
- Amonak hoixe baiyetz! Nola antolatzen zin, oaingo, oaingo garbitasun hoi, ur beroik ez itxian 'ta berotu in ber 'ta, era otra comodidad, e!

Zertik haurra jaiyo 'ta gue Jabier kompaziyo batea, del diez de diciembre, itxe haundiya, ni akortzen naz, sieska politta prepatua, biño Don Reginok nola san zin: "deja de modernismos, y coge el niño al lau" Seiñalke hotzak ikusten zula han, karo kuarto haundiyak!

¡No había calefacción! 'Ta cógele..." Nik hoi detaillia dakat. Eta geo ordun trosakin nola ibiltzen baizin, nik ez nun haurrakin ideaik 'e 'ta amona difuntak itten zina, haurra trosatu.