Karlismoa, liberalismoa

Karlistadak, Goitarrak eta Behetarrak, Eskuadra Zaharra; Círculo tradicionalista

Pagadizabal Aiatik etorria

Transkribapena

Nor Pagadizabal Artola, Segundo
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-136
Pasartea 0:05:11 - 0:08:08 (2' 57'')
Laburpena Laugarren Pagadizabal da Segundo. Beren aurrekoak Aia aldetik etorriak ziren minetara lanera. Txarondo orduan eraiki omen zuten, 200 urte inguru izango ditu. Karlista gerran etxea erre zieten. Sei hilabete karobizuloan bizitzen pasa ondoren, herritarren laguntzarekin etxea berreraiki zuen Segundoren aitonak.

Transkribapena

Nor Berrondo Iartzabal, Luixa
Lehentasuna 2
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-044
Pasartea 0:39:30 - 0:42:30 (3' 00'')
Laburpena Denak gerraren gainean berriketan. Goñik galtza mendizaleak kentzeko mehatxatu zituen.

Karlisten eskola

Transkribapena

- Zeana... Karlistak jarri zuten eskola, lepotik bera eskapulaiyua 'ta ipur gaiñian pistola!
Nor Arbelaitz Sarasola, Rufino
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-040
Pasartea 0:22:20 - 0:22:40 (0' 20'')
Laburpena Karlistei buruzko esaera: Karlistek ekarri zuten eskola, lepotik behera eskapularioa eta ipurdi gainean pistola.

Karlistak

Transkribapena

Nik ez dakitt. Ordun ordun, ez duk oantxeko kontua 're, biño ordun 'e opiniyukin 'ta atarramentuk izaki ba. Haik ez zin minan lana itteko martxan ez zin hasi haik.
Haik... Guk harrapatzen genittun lanin zalaiyin 'ta ai giñala, hola baatzin igul 'ta atxurrin ra 'ta balak borobil borobillak plomozkuk borobill borobillak balak.
'Ta nik attai saten niyon: "Atta, hau zer da?"
"'Ta hoi bala, bala, hoi Karlista gerrako bala".
'Ta hoi nola izaten zen 'ta. Geo harrek bat harrapatu izandu zun attak, nombaitte paeta zolun nombaitte. Zea kobrezko kartutxo azala.
'Ta hura 're utzi zin ba nolapaitte. Kobrezko kartutxo azala 'ta muturrin hantxe be bala hura. Biño barrengo polbora ...
-Biatxan gañekua 'ro izaten zen.
-Bai, batzuk bai. Bestik borobil borobillak.
-Bai, bai, zea biribillak, bai.
-Batzuk luxiak.
Batzuk hola biribillak zuk san zuna 'ta bestik berriz borobil borobillak kanikak bezela izaten zin bai, formazkuk.
-Karo eske garaiy haitan oan dela ehun urte.
-Arma klase difentina 'ro.
-Karo.
-Haik 'zango zin.
-Arma difentik.
-Bai, hala izango zin. 'Ta haikin hortxe billatzen 'zango zin. Bai, bai. 'Ta gue atta len san dut 'ta attona 'ta haik karlista amorratuk, karlistak.
'Ta ben opiniyua. 'Ta guen atta berriz ez zen hala.
-Ze gauza e?
-Baietz.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-027
Pasartea 0:45:29 - 0:47:00 (1' 31'')
Laburpena Tarteka, karlistadetako balak aurkitzen zituzten baratzean. Erramunen aitonak karlistak ziren, baina aita ez.

Transkribapena

Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 3
Transkribaketa Egin gabea
Zinta OIA-027
Pasartea 0:39:10 - 0:45:30 (6' 20'')
Laburpena Olaundituko ermitaz. Santa Krutzez. (1929an Orixek Santa Kruzi buruz idatzitako liburua zeukaten gordeta Portuburun).

Liberalen mendekua

Transkribapena

-Hoi da 'ta zea, ordun aitta, aittak kontatzen zizuten hoik.
-Bai.
-Eta atta hoi gotzen zen 'o attai 're hoi kontatu in ziyoten?
-Attak 'e beak ez zun sustraiyik ematen. Hua izango zen Karlixta gerra, han dembun erria izango zen hua seuski. Ordun denak erre zittuzten. 'Ta uste 'ut ordun erria zela. Hala saten 'te zun.
Karlixta gerran, ordun, hor Goienetxin eondu 'men zin. Zeak Karlixtak Goienetxin eondu zinak. 'Ta geo liberalak 'torri Naparrotik,
'Ta haik, bestik martxa. 'Ta haik jon zinin, haik eontako lekuak denak erre 'ta in zuten zea bengantza bat, bai, bai.
- (Seuru, seuru)
- 'Ta ordun hau, itxi hok denak erre. Denak.
-Denak?
-Penai 'ta Penaeitxiki geldittuk erre gabe.
'Ta haik soldauak jefiak birez bire 'torri 'men zin ba. (Abei gehiyo). Haik 'san 'men ziyoten: "Han 'e battuk itxiak". 'Ta haik urruti zela 'ta haik ez zila jongo 'ta hantxe geldittu bi itxe. 'Ta bestia erre gabe geldittua Saua.
Saten zun gue attak Saua. Jon 'men zin...
-Ordun eremu errin in zuten!
- Haik pilla ikarriya goitik beitti. Hemen barrena 'billiyak izaki zea hoik, karlista hoik.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-022
Pasartea 0:05:32 - 0:06:50 (1' 18'')
Laburpena Olaundietako ermita liberalek erreko zutela uste du Erramunek. Izan ere, Goienetxen karlistak zeuden, eta, liberalak Nafarroatik sartu zirenean, mendekuz, baserri ia denak erre zituzten.

Liberalak Sarobe erre nahian

Transkribapena

- Harrika 'matia bai. 'Ta halaxe. Geo beiñ hara jon ber tzin Saura 're 'ta etxia 're zea 'ta, hala Ergoinen barrena biria beitti zea nausiyak eta (denak beri haik gehiyo) 'ta haita.
Han soldauak jon 'men zin amona, amona ona 'men zen arront 'ta: "'Torri al zazte gizajuk?" eta "Bai, itxia erre ber dugu 'ta atea". "Bai, bai itxia erreko 'zute biño zuek gizajuk hondatuk eongo zazte 'ta zerbaitte prepatuko zaittuztet nik eta"
Amonak zorriya, ahal zuna jartzen 'ta haik 'e jakiña premiya 'ta premiyakin haik 'e estimatu. Jan 'ta ean 'ta ongi 'man 'men ziyon zeak, amona horrek soldau hairi. 'Ta hua zeatu zun dembuan san 'men ziyon soldau batek bestiri:
"Ze in ber dugu hi?" 'ta "Ba, ez yeu erre berko (...) 'ta" 'ta "Amona ba al zu arropa zahar mordoskat 'o hola sua itteko?" 'ta "Bai, bai, bai,bai". Ahal zittunak laixter karri 'men zittun.
Ataira 'karri 'ta ataiyan jarri pillan 'ta su 'man 'men ziyoten 'ta ke gaitza ate 'men zuten goitti nausiyak 'kusteko beko bestik 'kusteko. Kia goitti 'ta: "Bueno baguaz 'ta attona, 'o amona horrek haik gixajuk ongi, ongi zuzte"
'Ta jesus 'ta estimatu 'men ziyon 'ta berko estimatu 'ta pozik gaiñea.
- Hara, erki ze in ziyon harrei!
- 'Ta halaxe. 'Ta zea 're saten zuten Palaziyo 're su 'manta erdiya, erdiya erreta geldittu zela.
- Bai, 'ta Bonue, Bonune 'matia Bonuei 're 'man 'o 'matia intentatu 'ro zerbaitte...
- Bonuek bai, bai, bai.
- Hoik biyek nausi beranak zin 'ta.
- (...)k.
'Ta holaxeko zeak. Gerrak, lehengo gerra hoitan 'e holaxe 'billiyak izango 'ia 'ta oaiñ 'e hor kusten dia gerrak eta hola.
- Bai, seuru.
- Holaxe bai, gauz onik ez da.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-022
Pasartea 0:13:50 - 0:15:30 (1' 40'')
Laburpena Liberalak Nafarroatik sartu zirenean, auzoko baserriak erretzen hasi ziren. Sarobera ere joan ziren. Hango amonak etxea erreko zutela baina nekatuak egongo zirela eta zerbait jateko esan zien. Ederki jan eta edan ondoren ezin hasiko ziren baserria erretzen, eta arropa zaharrak eskatu zizkieten soldaduek; haiei sua eman eta ke gaitza atera zuten. Nagusiek urrutitik kea ikusi zutenean, lana bukatutzat eman eta alde egin zuten.

Karlistak eta liberalak

Transkribapena

- Eta bestik benga jon 'ta erre 'ta erre, erre 'ta erre. Geo honea 'torri zenin hemen karlista hairi launtzea jonak hemengo zaharrak karlistak 'men zin, hemengo itxeko zeak. 'Ta aittona 'ta denak 'ta.
Hala, haiken launtzen aittuk leno 'ta geo 'torri zinin atzetik besti hoik. Haik hairi launtzea jonak, eskapo zijuzten hairi launtzea. Manduak eta astuak zittuztenak hartu 'ta trastia kargatu 'ta Bizkaira jon 'men zin hemendik eskapo.
'Ta hara jonak. 'Ta itxian attona zarra, hain atta 'ta geo jon zen harren gue attan osaba, gue attan osabak 'zango zin. Bat, atta bat, gue attan 'ta atta; bestia osaba, anaiya harrena. Bi anaiyak jonak.
'Ta 'torri 'ta han andria, andre gaztia, bost umekiñ 'o itxian ume ttikiyakin 'ta. Uste 'ut zaharrenak saten zun ez dakit zazpi urte 'ro hola zerbaitte ttikiyak denak, denak 'e ttikiyak sei 'ro (xamarrekuk).
'Ta attona hor bian 'ta 'torri 'ta bueno: "Benga, kampoa" 'ta "Kampoa?" Betik zun sarrera itxi honek 'ta goitti iyotzekua eskailleak 'ta. Hor 'torri 'ta "Benga" 'ta ze in ber zuten ba 'ta itxia erre ber zutela. 'Ta ezetz gue attona, atta, attona harrek.
Ezetz 'ta ezetz. Batez, ezetz, ez zutela itxia erreko. 'Ta hartu 'ta attona bultzako bat emanta bota 'men zuten 'ta makillai, bea makillakin attona ibiltzen 'men zen ne moura makillakin.
Makilla beai kendu 'ta harekin bi zapeteko 'ro 'man 'men zizkaten bizkarrin 'ta. Attona gizajua berriz ahal zun bezela arrastaka 'ro barrena. 'Ta harrek behiyak salbatu nahi ba.
'Ta hasi 'men zin su 'maten 'ta attona nolako ibilpirin ibilliko zen biño behiyak eskatu, katetikan eskatu denak. 'Ta ate 'men zin kampoa biño haik beti barrena, batek umia 're bai 'men zun.
- Ai la ostra!
- 'Ta haik barrena joten. 'Ta haik berrize behiyak nolapaitte attonak, berrize kampoa atea. Sua indartu zen dembun 'o ya erreinttu 'men zin kampun. Geo behiyak hartu 'ta bi 'ro ez dakit ze 'saten zun. Hartu 'ta eaman bekin jateko 'ro, zea birian jateko.
Bai, 'ta bat umikin zena tokatu, ume ttikiyakin. 'Ta jon 'ta han, zean Eiyotz aldi hortan 'o numaitte han zijuztela, pasatzen ai zila 'ro behiya eskapatu mai zuna errapia bete ziyon demboan umia gotzen harrei 'ta eskapatu.
'Ta dedion. 'Ta atzetik eta (...) zea hua. Hara jon zin biretikan, itxea 'torri.
- Joe.
- 'Ta hemengo andri hura, attona zaharra 'ta hemengo harren erreiña 'ro.
- Bai, andre gazti hura.
- Andre gazti hura. Hor Artxabaltatik honuntzaxio karobiya bada, karobi zahar bat. 'Ta harrek badu, bixera haundi xamarra du lehorra.
'Ta hara jon 'ta hantxe umik nearrez 'ta biyek hantxe, nahiko lanakin. 'Ta 'torri limbiziko osaba 'torri 'men zen, atta ez, atta oandikan atzeotik. 'Ta 'torri 'ta dena kusi 'men zun hala 'ta ez zola erremiyoik ba. 'Ta bueno haik non 'te 'ttut nik eta halaxe gotu, burura huaxe 'torri.
'Ya hara jonak ttuten nik Artxabaltako karobira jonak 'ttuten, jon 'ta hantxe. Umik nearrez 'ta. Osaba harrek harrapatu. 'Ta osabak, jakiña, zerbaitte numbaitik karri 'ta, ez dakit nundik karri berko zun, ez zen aukera haundiyik eongo biño.
Potaje pixkat armatu 'men zun, 'o patata 'ro zerbaitte sua inta armatu 'men zun. Umik gosiak eta. 'Ta armatu 'men zun 'ta haik jateko kutxareik ez, deus 'e ontziyik ez. 'Ta gaztaiñai azala kendu, gaztain gaztiai azala.
'Ta harrekin kutxarian gisa in 'ta umiri jarri, osaba harrek. 'Ta jateko 'ta biño kostumbria ez umik oandik eta ezta, near in 'ta near in 'ta biño haikin pixkat janezi umiri. Kutxaria, herremintaik, deus ez 'ta.
- Hoi, hoi in, in ber da e!
- Bai. 'Ta geo atta 're 'torri 'men zen ba ailleatu 'men zen ba, hain atta 're. 'Ta geo pixkat zuzendu zerbaitte pixkat 'ta.
Geo baserritarrak erretakua juntatu 'ta lemiziko itxe bat pixkat lehor pixkat eman 'ta. Geo barreneko zea hoi, geo itteko utzi 'ta. Geo bestiri 're bai 'ta. Pixkat paretai gaiñin zerbaitte, pixkat txapa batzukin 'ta lehorra jarri. Lehorra jarri.
Halaxe pixkat moldatu 'men zin. Bai, gerrak ze, ze, zeak 'kartzen 'ttun.
- Gerrak gauz onik ez.
- Gerrak gauz onik ez.
'Ta holako istilluk ibiltzen zinak. 'Ta geo beimpin behiya eskapo in zuna itxea 'torri. 'Ta 'torri zinin, bi jontakuk osaba 'ta, bi anaiyak 'torri zinin 'o juntatu zinin behiy hua 're hartu 'men zuten 'ta.
Numbaitte lehor txarren batin 'ta jarri 'men zuten 'ta errapia erra harrek 'ta haen esniakin umik mantendu 'men zittuzten, ume koxkorrak. Hua jetsi 'ta txokorrai gutxiyo 'man 'ta halaxe mantendu. Biziya holaxen ate bai.
Holako zeak, gerrak gauza onik ez baitu. Ez gerrak gauz onik eta. Hola 'ta geo nozpaitte dembun, gue attan, gue attan anaiya izango zen. Zea, arotza 'men zen bat, arotza.
Mutikoxkor haitakua izango zen, arotza ikasiya biño, arotza sasi-arotza saten yogu guk.
-Iñon ibilli gabe, berezkua, berezkua.
-Iñon ibilli gabe bai, ikasiya.
'Ta harrek pixkan-pixkan, herriyai eskatu mateila 'ta solibak eta frontalak eta pixkan-pixkan-pixkan-pixkan eta harrek moldatu 'men zun itxia. Harrek ahal zen bezela.
- Ahal zen bezela.
-Ahal zen bezela bai. Bai, 'ta holako kontuk.
- Hau Portuburu?
- Bai. Portuburu.
-'Ta geo beste Itturralde 'ro bazen baita 're, ez? Ordun erre zena...
-Ez, ez, ez.
- Bai, bihi hortan. Hua paeta zaharrak han daude.
- Biño hua 're haik erre zuten?
-Bai, bai, bai, bai, bai. Bai, bai. Denak, inguru hontako itxiak denak eta.
- Karrantxene 'o? Garratxene, ez?
- E?
- Garratxene?
-Bai, Galtxarrene.
-Bai, Galtxarrene.
- Bai, 'ta ordun, jakiña, Sau.
Nor Irazu Apezetxea, Erramun
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-022
Pasartea 0:06:50 - 0:13:00 (6' 10'')
Laburpena Portuburukoak karlistei laguntzen aritu ziren, liberalak sartu zirenean, eta karlistak Bizkaiara ihesi joan zirenean, Portuburuko bi anaia haiei laguntzera joan ziren. Bitartean, aitona, erraina eta haur txikiak gelditu ziren baserrian. Liberalek baserria erre nahi zuten, baina aitonak behiak atera bitartean gor egin zien. Eskapo egin zuten, eta, berriro Tornolara itzuli zirenean, baserririk gabe karobi batean moldatu ziren ahal zuten moduan. Auzolanean aritu ziren auzoko baserriak ahal zuten bezala konpontzen.

Batzokiak eta beste

Transkribapena

- 'Ta fiestak eta gotzen al za? Xanistebanak eta?
- Xanistebanetan aixkora apostuak eta harri apostuak eta hoi denak izaten zien. 'Ta zortzikua, aurresku 'ta geo, zea...
Gerra aurretik asko Batzokitik, dantzaiy hoik nola dia, nola saten yote?
- Poxpoliñak?
- E?
- Poxpoliñak?
- Poxpoliñak 'e bai 'ta mutillak 'e bai. Biño zea, dantzak itten zittuztenak. Bat hartu 'ta hola gotti jarrita.
- Bai. Ezpata dantzak 'ta...
- Ezpata dantzak. Ez nitzan akortzen. 'Ta holokuk eta denak izaten zian.
- 'Ta Batzokiyan 'ta zein zin hor, e... zein, ze jende eoten zen Batzokiyan?
Zein zin horko... Bueno, buruak, 'o...
- Nik ordun horko gazteiya 'ta geo arratsin gizona zeaguak 'e Batzokiyan biño, ez naz akortzen ze... Jende asko izaten zen batzokiyan, asko zen, e!
- Bai, herriko jende asko izango zen batzokiyan, ez?
- Jende asko. Batzokiya 're tokiya 're in zuten hor Romeroneko beko bizitzan. Nola da estatua? Harren beste ayekan bazen 'ta. Batzokiya 'ta bestia killikupia nola,
han lendabiziko bizitza Batzokikuk zuten.
- Hoi Batzokiyak zakan baita 're?
- Emakumik ioten zian han. Kozina 'ta joten zian ikastea 'ta.
- Eta Zirkulua 'ro saten ziyotena?
- Hura... Nola zen taberna? Zeakua, beno, Zirkulua saten genun beti guk. Han zen lembiziko bizitzan zuten haik ben soziedadia.
- 'Ta hoik zein zin? Hoik ze...
- Nik ordun askoik enun (...) kaso asko itten kaso politikai.
- Nahiko lan bazenuten zuek!
- E? Ni sekula metittu politikan.
- Hobe!
- Ez, ez, egiya sate 'ut. Politika biño aurrerokua zen jateko xox batzuk irabazten aitzia txoakeitan biño! 'Ta gue attai ez zitzaiyon gustatzen politikik. Lana in ber zunak denakin eon ber zula ongi saten zun harrek. Denakin ongi. 'Ta politikan sartu gabe 'ta denakin ongi.
Nor Bikandi Aristizabal, Maitxo
Lehentasuna 1
Transkribaketa Egina
Zinta OIA-020
Pasartea 0:49:00 - 0:51:50 (2' 50'')
Laburpena Xanistebanetan aizkora-apustuak, harri-apustuak, zortzikoa, aurreskua, ezpata-dantza... gogoratzen ditu. Gerra aurretik Batzokiko dantzariak aritzen ziren. Batzokia non zegoen. Killirikupen ere batzokia zen, emakumeena; sukaldean-eta ikastera joaten ziren. Zirkulua. Berak ez zion kasurik egiten politikari. Aitari ere ez zitzaion gustatzen politika.