Orokorra

- Urte batin ejerziziyuk, Aita Garmendia, Lasa 'ta Mitxelena. 'Ta ez dakitela zeiñek san zun, gaiñeko jendia atetzin, luistarrak bertan gelditzeko! 'Ta Adurizeneko Xantigo...
- Zuen aldin zarrak izango zin ba haik!

- 'Ta minan aitzen zena, ez al zen Xantigo? Bai. Bestia, bestia... Zea zela...
- Luix.
- Luix atta zen.

- Bai, bestia...
- Igual da! Agerrekua 'ta... Hoik zarrak. Mutil zarrak, hiru mutil zarrak geldittu 'ta han elizan luistarrak kriston pilla. Luistarrak ordun, joe! Hasi zela sermoiyin! Benga!

'Ta: "hoi sasoiya den demboan aprobetxatu bertako gauza zela! Biño gauza bat txarra bazute zuek 'e, joten bazazte neska batekin 'ta aprobetxatzen baldin baa, geo holako (...) 'ta zea! Itten baldin bada, ixillik euki! 'Ta sasoi delik in berra do hoi!

'Ta ez hor zartuta, relojun pendola bezela, hauntz 'ta honuntz urtetan ibilli 'ta geo saar zarrak udazkenin loria itte 'u, 'ta hua bezela, bate baliyo ez duna!" Oi sermoya... Luistarrai hoi sermoiya!

- Sermoiyak eta!
- Leiyua erekiya do 'ta elbiyak heldu dia!
- Bai.

- Bai, biño gastua 're bai. Itxiak 'e baliyo dutena. Pentsik len itxiak haimbeste baliyoko zutela 're!
- Leno errentan bizitzen zen. Hillian horrembesteko bat patu 'ta listo!

Errentan gehiyena zen leno, bueno! Gaur denak itxe propiyua nahi du izan. Beno, ahal badu, ondo itten du, ahal badute, biño leno errentan. Biño nahiko lan! Gizonan sueldo batetik gero familiya oain baiño ugariyo izaten zen familiya 're 'ta aber!

- Aba gehiyo.
- Vestir y comer y... Geo errenta patu ber itxiana 'ta...
- 'Ta hillero 'ta patzen zen, e?

- Hillero bai.
- (...)
- Askok eta askok. Gaur normala da bakotxak bere itxia, baiño leno errentan.

Norberia gutxik leno.
- Baserritarrak urtian behin patzen zuten bezela, hemen hillero itten zen?
- Bai. Baserritarrak urtian behiñ.

- Hemengo itxeko jabik 'ta zeiñ zin? Kaleko itxian jabik eta zeiñ zin? Zer zin kampoku baita 're? Donostikuk eta?
- Denetik. Denetik. Bertakuk 'e bai 'ta, denetik.

- Dantza gusatu zit nei beti. Oaiñ ya ez, e! Buo! ¡Más torpe que, que...!
- Oaindikan 'e altxako 'zu zuk hanka.
- E?

- Hankak altxako 'ttuzula zuk oaindikan dantza itteko.
- Altxa bai, biño ez, no.
- 'Ta Altzibarra jonta besteik ez zenuten ingo ba? Han zuek ez ziñazten iaten 'ta aiko!

- E?
- Iaten 'ta hola ez, dantzan dantzan.

- Ez. ez. Taberna bat bakarra zen gaiña. Torren 'e maten zuten bai. Torre... Potto. Este... Pakita Pottona 'ta hor, gaur sozidadia dela uste 'ut. Pues han bai, han taberna zen, bueno Iruñarrenin bertan ere bai, bihan zea...

- Zuek dantza 'ta dantza.
- E?
- Zuek dantza!

- Guk dantza.
- 'Ta ze, ze dantzatzen zen? Ze...
- Ui, pasodoblik 'e jotzen zittun zakinantzat. Guk ez, guk sueltun.

- Sueltun.
- Sueltun. Ez genun besteik ikasi guk, nada.
- Biño geo mutillak eta eskatzin 'ta pasodoblia 'ta dantzatuko zen, 'o ze?

- Sueltun, sueltun!
- Dena sueltun?

- Karo. Zea bat, tanda bat itten zenin tortzen zin beste grupua. Haiyek erretiratu 'ta beste grupukin dantzan. Sueltun, e! Baltsin 'e ibiltzen zin asko.
- Karo, biño garaiy hartan zer zen baltsa debekatua ya?

- Bueno ez zuten ya... Hoiy zean baldin bazeunden, kongregaziyun. Marian alabak, la congregación 'ta Luixtarrak bestik. Biño mutillaiy ez ziyoten zeatzen, e! Neskai biltzen bazien baltsin kastigua man.

- Mutillaiy ez?

- Mutillaiy ez. Zertako? 'Ta emakumiri 're... Txorakeiy bat. Ze, ze, zemat... Eliza béak zemat txorakeiy aldi hortatikan egin dittu! On berrez ben ustez, baiño jendiantzako... ¡Ni fu ni fa!

- Ba elizan bost orden 'o bost multzota banatzen giñan. Guk kumuniyo ttikiya in ondorin Gudaritxuk, e... Geo... Hoi esaten ziguten Don Pablok Erromatikan karri zula ohittura hori eta muti kozkorrak jazten zin tunikan posturea, atzin 'ta aurria, sahietsak erekiyak,

zinta batekin lotzen zin. Haik zuten txuriya, bizkarrin 'ta petxun parin gurutze gorri batekin eta rematik 'e gorriyak. Eta lantza bat. Eta beko rematik zin kuadrikulatun iñak eta nik pelikuletan 'ta hola ikusita erromatar edifiziyuri, torrik 'o palaziyuri 'ro hola, konturatu naz zea bera zutela,

forma bea zutela. Eta guk, berriz, genun arropa forma berdiñekua, urdiñan koloria eta buruan zapi txuri bat eamaten genun 'ta zinta urdin batekin. Eta geo Hijas de Mariara ailletzen giñanin, ordun eamaten genun guk zinta urdina Ama Birjiñan medaillakin.

Eta zea, Luistarrak, berriz, zinta gorriya baita 're medailla batekin. Eta geo beste ordena zen Jesusen Bihotzekuk 'ta haik eamaten zuten eskapulaiyua, Jesusen bihyotzan irudiyakin. Eta zea, Frantziskotarrena e... Jesusen Bihotzeku hoi gorriya zun koloria,

gorriya 'ta horiya eta Frantziskotarrena zen, berriz, marroiya eta haik eamaten zuten San Frantziskon zea, irudiya. Eta geo eginkizunak 'e diferentik genittun. Guk gudaritxuk giñala len aittatu izandu zattuen bezela, gariya iñ, 'ta entreatu 'ta in ber izaten genun eta

Marian alabak giñala, berriz, leku askotan ez genun mutillakin dantza agarraua ittia libre izaten. Eta iñoiz ibiltzen baldin bagiñan gen ustez ixilka 'ta norbaittek saten baziyon apaizai, hurrengo hillabetin bagenekiun zeiñ zen ibilli zena, bestin denan atzetik jon ber izaten zun.

Bai, eta zemaitan biali 're bai ordenetikan. Geo Jesusen Bihyotzekuk 'e bazittuten ben eginkizunak, Garizuman 'ta hoik zea... E... Ostegun Santo egunin sartzen zuten irudi haundi bat, terziopelozko zapi batekin tapatutako irudi haundi batin sartzen zuten Jaunan kalizak eta

eta egunez 'ta arratsez itten ziyoten zea, este... Guardiya. Eta geo Frantziskotarrak, berriz, izaten zuten "(...) Konturna" 'ro deitzen geniyona, arratsin izaten zittuten, hillaetin behiñ ben elizkizuna, bai.

- Eta zea 're... Bueno len 'e aittatu zenun, biño yake 'ta Antonene aittatu dugun, zuek askotan ingo zenuten geo beak han saltzeko gauzak iaman 'ta geo zuk ber zenutena hartu, ez?
- Bai. Bai. Bai, bai, bai.

- Kompaziyo batea, zekin itten zenuten hoi?
- Ba gehiyena arrautza. Arrautza bai. Eta geo gaiñeko, gaiñeko jenerukin 'e bai. E... Zemaitan bentzako 'ro norbattek eskatuta igual oillaskuk 'e. Konejuk igual. Norbattek nahi baldin bazun e...

Nahikua zun denda batea joteko nik holako denda batea jotia nahikua zun nik holoko euneko konejuk 'o oillaskua 'ro, 'o... Baserriyan itten den zerbatte nahi nuke. Eta pes haik guri esango ziuten holako garaitako nik ber nuke oillasko pare bat 'o...

'O.... Antxume bat 'o.... Iozein dela! Eta 'o fruta garaiyin fruta 'ro... Arrautza 'ta fruta 'ta hoi korrintin, biñon geo norbattek nahi baldin bazun, kaleko norbattek hortikan gehiyo zerbatte nahikua zun dendakuri satia eta hori dena ba geo guk ber genunan truke. Bai.

- 'Ta zuek ze ber izaten zenuten?

- Ba... Gue orduko beharra zen, oliyua, azukria eta e... Hortikan arroza 're bai. Arroza eta ogiriña 'ta holako zea, gauza. Geo hortikan, bai, hortikan aparte, pues beste behar batzuk bazenittun, biñon gehiyena hoi. Bai.

- Baserriyan itten ez zena.
- Bai. Baserriya 'ta baserriyan itten genun hura prepatzeko ber genuna.
- Hoi da.

- Bai. Bai. Eta geo e... Piper hautsa 'ta hori dena 're izaten zen latatan, kiloka. Bai. Eta ez oan bezela embasatua 'ta gutxiyoik 'e. Eta geo, pes zuk eskatzen zenun kantidadi hura e paperin billua ttikiya baldin bazen eta kilo bat 'o baldin bazen paperezko xorruak, han sartua.

- Dena xiextun.
- Dena xiextun.
- Bolsik ez.

- Eta pardelak. Pardelak 'e bai. Pardela 're asko izaten zen ordun. Arropaki 'ta holakua ibiltzeko, paiñulo haundi batzuk eta zea, han lotu lau puntatatikan, eta uan motxillak ibilltzen 'ttuzuten bezela sartu eta...

- A...!
- Arropakiya asko ibiltzen zen fardelin.

- (...) Ez zuten uzten 'ta!
- Baita 're. Xanistebanetan 'ta. Uzten ez kongregaziyua. Las hijas de María. Zintakin eta zeladorak 'e izaten zin. Bijilatzen zeiñ ibiltzen zin norbatte kontuk pasatzen zizkaten.

'Ta gu 're Xanisteban batzutan ibilli giñan eta kastigua! Azkena komulgatzea, zea zintik gabe! Azkena komulgatzea. Como castigadas.
- Balsa dantzatetik?

- Ibilli giñalako. Batzuk. 'Ta baita guk esan ere bai. "Oi, 'ta holako 'ta holako 're ibilli zin ba? Hoiyen kejik ez al du iñork eman?" 'Ta "Ez" "A, ez? Oso ondo" 'Ta "Zeiñ dia ba ibilli dinak?" Eta "A, ez, ez, ez. Guria esan dizunak ikusi zittun haik ere!"

Gure kontukin torri zenak, haiyenak ere ikusi zittun nahi bazun esan.
- Biño haikena komeni igual ez 'o...
- Klaro.

- Aittu ni ai naz esan 'ta esan e! 'Ta esango 'ute "jendia hoi... ze ai da hoi erua hoi hor san 'ta san, esplikaziyuk hoiri ematen". Hoi, egiya da e! Zertikan denak bizi izandu gea, zean, nik han, nere etxian, hoinbesteko familiya, oaindik aurrerapenik gabeko zea,

eta handik honea torri 'ta diferentzia, 'ta geo, urtian poderiyun, orain, orain, aber ze kanbiyua in dugun. Denak e!, denak. Leno pobre antzeko jendia zena oaiñ alletu da aberatsan gradutara e! Porke aber, hasi zattiz kotxikin...

eta itxiak, leno errentan izaten zen 'ta errentak 'e eziñ alletuik eta... mixeri... mixeriya? Bai, ez beiñipeiñ oaingo bizitza. Oaingo bizimodua ez, oso diferentia. Eziñak 'e bazian 'ta... oan baiño geyo; eziñak. Gaur jendia bizi da, pues, leno aberatsan kategorira alletuak.

- Bai, oaiñ eozeiñ joten da biajea 'ta...
- Edozeiñ, edozeiñ 'ta eskubide oso-osua. Eskubide oso-osua dakate. Baiñon lendikan, jesus! Difentzi erreko bizimodua! Difentzi errekua, a! Gure izeba gaixua haik oaiñ bizi balia!

'Ta gure izeba bezela beste asko 'ta asko 'ta asko, 'ta ze bizitza: latza! Latza! 'Ta batez 'e, baserritarrak ere bai. Bizitza gorrak eraman 'ttuzte baserritarrak, batez ee. Jo! Gaur aurrerapena asko 'ta asko dago, makinaiyakin, laneko, aziendak 'e kanpoa botzen dia 'ta

len bezelako mazka itxea eaman berrik eta zeaik ez.
- Bai difentziya.
- Diferentzi haundiya, bizimodua asko aldatu da, lendikan.

- Miño, Maitxo, gerra ondorin 'ta zea, kalin okerruo pasako zen gosia...?

-Eta gariya gotze' al za zu ama?
-Gariya ez. Gariya ni ako, gotzen nazela ez. Gariya itten genun gudaritxuk giñanak. Biñon itten genun gudaritxo bezela obligaziyo batzuk genittun elizakin.

Eta ordun elizan ematen ziguten haziya. Eta guk itxian, nei ematen ziten partia. Eta nik launak kalekuk nittun. Eta haikena 're ereintten genun, biño kantidade gutxi, baratzin.

Eta eon ber zenun beti gañin. Ee ... Batetikan kantidade ttikiya zelako 'ta txoriyak eamateko beldurrakin. Ordun ze itten genun?

Baratzin ixkin batin gariya itten genun, ahal baldin bazen sukaldeko leiyotik ikusten zela. 'Ta jartzen genun lixtiyakin, tomate potuk lotu , lixtiyai xolua inta. Eta sukaldeko leiyun barrotiri lotu sokarriy hora, 'o lixtiy hura.

Eta sukaldin jana itten ai zenak, harrek muittu lixtiy hura. Soiñua jo 'ta txoiyak alde itteko. Karo,kantidade ttikiya nola zen eta zea, hora jaten baldin bazun berriz entretzeko ez genun elizara.

Eta ailletu izandu ga erosi eta eamatia elizara. Itxekua dena galduta. Gariya oso delikadua da. Lan luzitikan aparte, delikadua da. Eskuz in bertako lana. Hasi, ereiñi 'ta jaso arte.

Eta geo nahikua du ordu batzutako eudiya, moztu 'ta geo beltzatzeko. Ordun zea harrek, ali harrek ez du baliyo.
-'Ta elizak zertako ber izaten zun?

-Ba, zea forma santuk itteko. Ostiya itteko.
-A bai e?
-Bai. Bai, bai, ordun hoi 're beak itten zuten.

Bai, bai, bai. Ez dakit nik, nik ez dakitena da gari aletikan iriña beak itten zuten 'o errotan batin iriña in 'ta geo formak itten zittuten.

Biño hoi apaiz-etxin bertan itten zuten. Bai 'ta geo ondorin uste 'ut serorak eta itten zutela. Bai.