Hurrengo lerroetan 'Oiartzuaren Baitan' ahozko ondarea transkribatzeko erabili ditugun irizpideak azalduko ditugu.
Nola transkribatu ahozko euskara? Asier Sarasua:
"Herri bateko hizkera jaso eta aztertzeko orduan, arazo handienetako bat transkripzioak egitea da. Orain dela urte batzuk arte transkripzio ertsi-ertsiak egiten ziren, laburdura eta kontrakzio guztiekin. Ttranskripzioak ziren hizkerak jasotzeko eta ikertzeko aukera bakarra. Gaur egun, herrietako hizkerak Minidisc, DVD eta DCRom-etan gordetzen dira. Transkripzioak, beraz, hizkera aztertzeko erabili beharrean, dibulgaziorako erabiltzen dira gehien bat. Herri bakoitzak bere hizkera du, eta hizkera bakoitzak bere ezaugarriak ditu. Eibarren aspaldi zehaztu genituen zenbait irizpide. Orain Zarautzen ere badihardugu lanean, eta Zarautzerako beste batzuk moldatu behar izan ditugu. Oinarri berekoak (Euskal Herri osoan hainbat lanetan finkatutakoak), baina Zarauzko hizkeraren ezaugarrietara moldatuta. Kontuan izan ez direla transkribapen filologiko edo fonetikoak; tesi linguistiko baterako ez lukete balioko, jakina. Baina helburua dibulgazioa denean (bai aldizkari batean pasarte batzuk argitaratzea, bai Interneten zerbait kaleratzea, bai CD batean bildutako grabazioen lagungarri izatea) ulergarritasuna ere kontuan izan behar dela uste dut. Alderdi filologiko hutsa baino, irakurlea da garrantzitsuena niretzat. Irakurleak testua irakurri ahal izatea, ulertzea, gozatzea, eta identifikatuta sentitzea. Nola transkribatu oiartzuera? Irizpide nagusia: Transkribapenaren helburu nagusia honakoa da: ahozkoa ulertzen laguntzea baina era berean, euskalkiaren ezaugarriak nabarmentzea."
Esan bazela, hori dela eta, transkribapena ez da fonetikoa izango, baizik eta dibulgatiboa. Eta horrela izan dadin, honako irizpideak jarraituko dira:
- 1. Bokalen galera eta apostrofearen erabilera: Bi hitz elkartzen direnean, eta elkarketa horren ondorioz hizkiak desagertzen direnean jarriko da apostrofea. 1.1. ERE (lokailua), EDO, ETA (juntagailuak), OMEN, OTE (modu-partikulak): Kasu hauetan hiztunak dioena idatziko da. Bokala galtzen den kasuetan aurreko hitzari loturik adieraziko da, baina apostrofe batekin adieraziko da. Adib: hori ‘re / nik ‘o zuk / nik ‘ta zuk / ez ‘men zen / torri ‘te zen? 1.2. Aditz konposatuetan hizkiak desagertzen badira, hemen ere, hiztunak esan bezala idatziko dugu. Kasu honetan ere apostrofea jarriko da: Kartze ‘izkiyonin / uste ‘ut. 1.3. Aditz trinkoetan ere hizkiak desagertzen badira, hiztunak esan duen bezala idatziko da, baina kasu hauetan EZ da apostroferik jarriko. Adib: karri / torri / san / man / kusi…
- 2. Hitz elkarketetan banaketa: Bi hitz elkartzearen ondorioz hizki berri bat sortzen den edo aldaketa bat ematen den kasuetan, irakurlearen ulermena ez galarazteko, banatuta idatziko da eta eman den aldaketa EZ da adieraziko. Adib: nontzon esatean, non zon idatziko dugu (eta ez non zegoen). Ezpaitu > ez baitu / eztakit pa > ez dakit ba / ezpaldin bada > ez baldin bada. Ondorengo loturetan gertatzen da: -n+z-, -r+z-, -l+z-, -z+d, -z+b-, -t+p-… Salbuespen bat egingo dugu behinik behin hitzarekin; bananduta idatziko dugu (behiñik piñ, behin pin, e.a.), baina bigarren zatiko pin hori p-z idatziko dugu eta ez b-z (Bin hitz solte horrek berez ez duelako inongo esanahirik batuan). H-ari dagokionez, jarri egingo zaio (behiñik, behin esaten badu...), baina beñik pin esango balu (ahoskeran i hori desagertuko balitz alegia), orduan bai, h gabe idatziko genuke.
- 3. Kontsonante aldaketak. Hitz elkarketa ematen EZ den kasuetan sortzen diren aldaketak adierazi egingo dira. Bai hitz barruan (nolazbaite > nolazpatte) eta baita hitz hasieran ere (festa > pesta).
- 4. Baieztapenak (baitzen, baizen). Hiztunek bi modutara esaten dute (baitzen eta baizen), hortaz, hiztunak esan bezala idatziko dugu.
- 5. Ezeztapenak (ezere, ezerre, ezer ez). Hiru modu hauek topa daitezke. EZER EZ esaten den kasuetan horrelaxe idatziko da, bananduta eta apostroferik gabe, ezer ez. EZERRE esaten denetan, apostrofearekin idatziko da: ezer 'e. Azkenik EZERE, esaten den kasuetan lotuta eta apostrofe gabe adieraziko da, ezere.
- 6. Bustidurak: Bustidurak adierazi egingo dira, hiztunak hala erabiltzen baditu. Eta bustidura sortzen duen bokala idatzi egingo da, baldin eta esaten bada (–iñ / -ill / -itt). Zenbait kasutan bokal horrek bi hitz berdinen arteko aldea bereizten du: battu (baditu) eta baittu (bait ditu). Hitz barruan, bokal arteko i > y ahoskatzen da. Dena dela, i-ren aurertik bokala egon edo ez, indar gehiago edo gutxiago du y horrek (batzokiya vs anaiya, ez dute indar bera). Bi kasuetan bustidura adierazi egingo da, baita i bokala ere: aiyo, anaiya, gehiyo, aiyeka... Hitz elkarketetan, lehenengo hitza i-z bukatzen baldin bada eta hurrengoa bokalez hasten bada, y jarriko dugu: haundiy hua, ttikiy hoi...
- 7. n > m: Hitz barruan n kontsonantea b edo p hizkien aurrean dagoenean m bihurtzen da. Hala adieraziko dugu: hainbeste > haimbeste / kalanbria > kalambria / ganbara > gambara. Aldaketa bi hitzen artean gertatzen bada, ez dugu aladaketa adieraziko, irakurleari ulermena errazteko: in ber idatziko dugu hiztunak im ber esaten badu ere. Hiztunak ñ esaten badu, ordea, hala idatziko dugu: iñ ber.
- 8. Hasperena: Hitz hasierako h-a ahoskatzen ez badugu ere, idatzi egingo dugu irakurlearen ulermena errazteko: hau, hartu, hasi... Bi bokal berdinen arteko h-a ahoskeran desagertzen bada, transkripzioan ere desagertu egingo da, esaterako: lehertu > lertu / lehendabizi > lembizi…. Baina bokal ezberdinen arteko h-a mantendu egingo dugu: ahizpa / ohittu... Salbuespenak: a) Salbuespen bat ahal izango da: hiztunak al esaten badu ere, ahal idatziko dugu, bi formak ez nahasteko (ahalera eta galdera partikula). b) Beste salbuespena berdinak diren bi bokal hiztunak desberdin egiten dituenean sortzen da: behar > bihar. Hemen h-a mantenduko dugu. c) Edo bi bokal berdin esan ordez bat esaten duenean. Adibidez beheran > bian esaten dute hiztunek. Kasu honetan h-a galduko da. d) Azken salbuespena i bokala y bilakatzen denean gertatzen da. Kasu hauetan h-a ez dugu idatziko: bihurria > biyurriya / bihotz > biyotz.
- 9. Makina bat / hamaika: Batuan bi forma dira, "hamaika" eta "makina bat". Oiartzuraz noiz idatziko dugu h-a? Jatorrian, batuaz, "hamaika" baldin bada, h-rekin idatziko dugu eta jatorrian, batuaz, makina bat baldin bada h-rik gabe.
- 10. Ezkeo / ezkio: Hiztunak esan bezala idatziko da: torri ezkio, kusi ezkio...
- 11. Deklinabide kasuak: Hiztunak esan bezala idatziko dira. Adibidez: Santo Krioston eskia...
- 12. Azentua: Bereizgarria denean jarri egingo dugu, bestela ez. Adibidez singularra eta plurala bereizteko: sémin (sing.) vs semín (pl.) / béak (berak) vs beák (haiek) /zuékin (sing.) vs zuekín (pl.). Baita esanahia bereizteko ere: basúan (basoan) vs básuan (edalontzian). Enfasia adierazteko ez dugu azenturik jarriko, harridura ikurra baizik.
- 13. Mugatzailea: Mugatzailearekin sortzen diren aldaketa fonetikoak ere hiztunak esan bezala adieraziko dira: itxia, ttikiya, ensaiyua…
- 14. Bokal arteko kontsonante ahulak (VrV eta VgV): Bokal arteko kontsonanteak galtzen badira ez ditugu idatziko: zea, bea, itxea / itteko, izautu... Hiztunak kontsonantea esan duen edo ez zalantza dugunean, idatzi egingo dugu. Izan ere, askotan ahuldu egiten da kontsonantea, baina ez desagertu.
- 15. d > r aldaketa: Hiztunak hala egiten badu, hala adieraziko dugu. Adibidez: biria, inbiriya...
- 16. Aditzak: Hiztunak esan bezala idatziko dira, inolako aldaketarik gabe. Adibidez: haiek itten zuen eta ez haiek itten zuten
- 17. Erdal hitzak eta esapideak: Hitz solteak direnean, euskal grafiaz idatziko dira (zinko). Gainera, hitz konposatuak jarraian idatziko dira: arrozkonletxe. Esaldiak edo espideak, erdal grafiaz eta hizki etzanaz idatziko ditugu: el que no quería allá cuidáus... Erdaraz idazteak, noski, arau guztiak errespetatzea esan nahi du (tildea, puntuazio zeinuak, ortografia...).
- 18. Aipamenak: Hiztunak beste inoren hitzak erreproduzitzean edo hiztunak berak garai batean esandakoa aipatzean, esandakoa kakots artean eta hizki normalez emango da. Aipamen hori gaztelaniaz den kasuetan kakots artean, baina hizki etzanez idatziko da (eta erdal grafia errespetatuaz).
- 19. Onomatopeiak: Ulertzen ditugun moduan jarriko ditugu, baina bokalak luzatu gabe eta harridura ikurrarekin. Hiztunak ziuuuuu esaten badu ziu! / dzzzrrriu > dzriu! / plaaaausst > plaust!... Hori bai, hiztun berak onomatopeia bera bi aldiz erabiltzen badu, bi kasuetan berdin idatziko dugu.
- 20. Ahozkotasuneko espresioak, luzapenak: Bokalak luzatu ordez hiru puntuak erabiliko ditugu. Adibidez: eeeeee > e... / zeaaaaa > zea... / pueeesss > pues...
- 21. Puntuazio markak: Arau gisa, euskara batua idazteko arau berak erabiliko ditugu. Hiru puntu erabiliko ditugu bukatu gabeko esaldiak adierazteko: Nik san niyon miño... Hiru puntuen ondoren esaldi berria hasten bada, letra larriz idatziko dugu. Hiru puntuen ostean esaldiak jarraitu egiten badu letra xehea erabiliko dugu (Ez meikuk, ez farmazeutikuk... inorrek ez dit deuse man nahi). Puntu baten ondoren, letra larria erabiliko dugu. Bi punturen ondoren, esaldi berri bat baldin bada letra larria erabiliko dugu; zerrenda baldin bada letra xehea; aipamena baldin bada letra larria. Galdera eta harridura ikurren ondoren letra larria erabiliko dugu.
- 22 Barrea: Hiztunak farra egiten badu, hori ez da transkribatuko. Ez da ahaztu behar, irakurlea entzuten ari dela, beraz, soberan dago honelakoak transkribatzea.
- 23. Ulertzen ez diren hitzak: Ulertzen ez ditugun hitzak parentesi artean adieraziko ditugu, zalantzazko hitza bera minuskulaz agertuz edo hitzaren ordez hiru puntu jarriaz (…).
- 24. Elkarrizketa hasirak: Elkarrizketen hasiera markatzeko gidoia jarriko dugu hiztunen hitzartzeen hasiran (-). Elkarrizketatzailearen galderei ere gidoia jarriko diegu. Gidoiaren ostean espazio txuria utziko dugu eta segidan elkarrizketa letra larriz hasi. Ez dugu izenik edo beste ikurrik jarriko. Hiztun bat baino gehiago batera hitz egiten ari diren kasuan, elkarrizketa antolatzen saiatuko gara, ahalik eta esaldi motzenak eginez. Elkarrizketan zehar, hiztunaz gain mikrofonorik gabe interbenitzen dutenak daude. Kasu horretan, entzuten eta ulertzen bazaie transkribatu egingo dugu eta ez bazaie ulertzen gidoia jarri eta parentesien artean hiru puntuak adieraziko ditugu: - (…)
- 25. Zalantzen aurrean: Bi formen artean zalanta badugu, euskara batura gehien hurbiltzen den forma idatziko dugu. Adibidez, ez badago argi miño edo biño esan duen, biño idatziko da. Baliteke bestalde, hiztun bakarrak bi moduak erabiltzea. Kasu horretan ulertzen dena idatziko dugu, baina zalantzazko kasuetan bat aukeratuko dugu eta pasarte horretan beti hori erabili. Hiztunak esandakoa ulertzen ez badugu, parentesi artean hiru puntu jarriko ditugu (...).
Oiartzunen, 2011ko martxoan